پاسخ من به پاسخ مهدي خلجي

مهدي عزيز
تو در نامه­­ات از كنار برخي ايرادات من بي­تفاوت گذشتي و آن­ها را بي­پاسخ گذاشتي، من هم از تاكيد دوباره بر آن­ها مي­گذرم. اما از بابت آن­چه نوشته­اي نكاتي را عجالتا" در اين نامه يادآور مي­شوم – عين نامه هم را مطابق متن قبلي در وبلاگ­ام مي­گذارم.
1. نوشته­اي «در پاسخ خود "ناقد متبحر" ترجمه­ات را به اصنافِ اوصاف مذموم خوانده‌ای و کم‌دانش و نافروتن‌اش نامیده‌ای که ورای پاسخ به نقد است. من کوشیده بودم در عوض، ترجمه‌ی تو را آماج بگیرم و مترجم را به صفتی متصف نکنم.» مي­نويسم كه من هم كاري جز آن­چه تو كردي نكردم: تو با استناد به متن­ام من مترجم را به كم­کاری و بي­راهه­روي متهم كرده­اي، من هم نوشته­ام كه «متن» تو «نشان­گر» و «نماينده» ي كم­دانشي و بي­تواضعي مولف آن بوده، و بس -- وگرنه، من كاري به كليت شخصيت مهدي خلجي ندارم: مي­گويم اين­جا اين­گونه ظاهر شده­اي.
2. در مورد «بدبيني» باز از آدم باهوشي چون تو عجب دارم كه چه­طور منظور مرا در نيافته­اي: منظور من ابدا" اخلاقي نيست: من عمدا" نوشته­ام «"بد"بيني» كه منظورم بد (معيوب، ناقص، نادرست) ديدن است و از همين رو در عنوان متن­ام از اين نگرش به «بدباوري» تعبير كرده­ام (چه كنم: بازي­باور ام ديگر!)
3. مي­پرسي چرا بايد در باب ساير فصل­هاي كتاب – سخن رورتي و برگردان من از آن – سخني مي­گفتي؟ و در ادامه مي­گويي كه مقصودت از آن نوشته «نقد ترجمه است و بس و به هیچ رو سودای شرحی ولو کوتاه از آرای رورتی ندارد.» دو نكته در نظرم مي­آيد:
الف) اگر هم من و هم خوانندگان بي بي سي بپذيريم كه آن منظور در آن قالب مصرح و محقق شده، حق دارم از تو، تويي كه نگاهي جزئي­نگرانه داري اما در نتيجه­گيري نقدت حكم كلي صادر مي­كني، بخواهم كه به عنوان سنجش­گر ترجمه نگاه كلي­تر و جامع­تري به برگردان اثر داشته باشي و از كنار آن همه تعابير و تفاصيل ديگر كه من در ترجمه آورده­ام بي­تفاوت نگذري.
ب) اعتراف مي­كنم تا پيش از خواندن اين نامه، با وجود عنوان نوشته­ات (كه من آن را فقط به تاكيد عامدانه­ي تو بر ناگوار بودن ترجمه­ام تعبير كرده بودم) گمان نمي­كردم قصد تو اصولا" نقد ترجمه­ي من بوده و بس. كه اگر از اين قصدت آگاه بودم، «دوستانه» از تو مي­خواستم از اين انديشه درگذري: نه از آن رو كه از نقد تو باكي و ابايي دارم، بل به اين دليل كه «رسانه» ي انتخابي تو براي ابلاغ «پيام» ات را نادرست مي­دانستم، و مي­دانم. از تو مي­پرسم: آيا از ديد خودت رسانه­ي يك­سويه­اي (به هردو معنا) مثل «بي بي سي» محل مناسبي براي چنين نقدي بود؟ آيا گمان مي­كردي روال كار آن رسانه، قاعده­ي بازي آن با مخاطبان­اش، درخور چنين نقدي است؟ مگر نه اين كه آن رسانه اصولا" به معرفي و مرور آگاهي­بخش / انتقادي كتاب­هاي تازه منتشرشده مي­پردازد و نقد تخصصي و فني به معنايي كه تو مد نظر داشته­اي نه در آن جايي دارد و نه قالب آن مجالي براي درك مناسب مخاطب از متن تو پديد مي­آورد – گمان مي­كني مخاطب عام آن رسانه جز آن چند خط پاياني و آن احكام اغراق­اميز چيز ديگري در يادش خواهد ماند؟ راستي چرا چنين نقدي را در رسانه­اي مثل «راديو زمانه» يا «نيلگون» يا امثال اين­ها منتشر نكردي تا هم درخورتر باشد و هم من و تو در موضعي برابر امكان بازي پيدا كنيم؟ چرا بازي را در بستري به راه انداختي كه مي­دانستي پيشاپيش دست حريف­ات را در آن بسته­اي؟ تو متن­ات را در قالب غيرانتقادي رسانه­ي فراگيري به نام «بي بي سي» عرضه كردي و من پاسخ­ام را در اين وبلاگ نحيف و ناتوان از ­رقابت بايد عرضه كنم: پس، اگر بحث اخلاق و بي­­اخلاقي باشد، اين تنها كار غيراخلاقي (اخلاق نقادي را مي­گويم) تو از ديد من است.
3. در مورد مقدمه­ي من، اين پرسش استفهامي را پيش كشيده­اي كه «آن­چه درباره‌ی پیش‌گفتار ترجمه نوشته‌ای چگونه می‌تواند خواننده‌ی کتاب را قانع کند؟» مي­داني مشكل من با تو چيست؟ اين كه تو به­عنوان «يك خواننده» مي­خواهي نمايندگي قاطبه­ي خوانندگان را بر عهده بگيري – از همين رو متن­ات را «آمرانه» مي­خوانم – و بنابراين در پايان نقدت از جانب خود به­جاي همه حكم صادر مي­كني: سواي نواقص فني و تخصصي كه در نقدت ديدم، از جمله به اين دليل بوده كه اين­گونه دست به قلم بردن را نامتواضعانه خوانده­ام.
مقدمه­ي من تو را قانع نكرده، اين درست (اصولا" من نوشتن مقدمات منظور نظر تو را خوش ندارم – به دلايلي كه اگر خواستي بعدا" درباره­اش بحث مي­كنيم)؛ اما در عجب ام كه («كتاب­شناسي» به كنار) چرا از «موخره» يادي نكردي و اين ظن را نبردي كه علت اصلي افزودن آن جبران آشنايي احتمالا" اندك خواننده با نويسنده، آن هم به يمن كلام خود او، بوده؟
4. در پاسخ اين پرسش، «این‌که زبان رورتی "زبان فلسفه‌ورز مجرب انگلیسی و آن هم برای خوانندگان انگلیسی زبان" است، توجیه خوبی برای نثر پردست‌انداز و گاه نامفهومِ مترجم است؟» جواب مجدد من بي­تعارف مثبت است.
5. در مورد contingency، باز به تاكيد مي­گويم، من معادل «پيشامد» را در زبان فارسي به منظور او نزديك­تر مي­بينم و معادل و منظور تو را بي­راه مي­دانم: «امكان» اولا" در زبان فني – فلسفي خلط معنايي – مفهومي با possibility ايجاد مي­كند و ثانيا" در زبان فارسي داراي دلالت ضمني «توانايي» است كه به­كلي به منظور رورتي بي­ربط است – از اين نظر، «احتمال» باز از «امكان» دقيق­تر و مستوفاتر مي­نمايد، اما «پيشامد» به دليل تقابل مفهومي­اش با الزام و ضرورت، طبعا" بارها دقيق­تر و نزديك­تر است – آن همه تاكيد رورتي بر «تصادف» (بيش از چهل بار در متن مذكور) براي برجسته كردن اين همسويي بسنده نيست؟
در ادامه مي­نويسي كه معادل نامانوس «پيشامد» چنان به نظر مي­رساند كه «گويا رورتي كلمه­ي تازه­اي را در مقام اصطلاح جعل كرده». اين ادعاي تو تنها در صورتي موجه مي­نمود كه معادل فارسي مكفي و مستمر و يگانه­اي براي اين اصطلاح وجود ­مي­داشت و من آن را ناديده مي­گرفتم – گو اين كه باز هم در صورت وجود چنين معادلي، من خود را محق مي­دانستم تا در صورت امكان معادلي مناسب­تر عرضه كنم: discourse را در فارسي از ديرباز به «گفتار» برگردانده­اند و مترجماني مثل من در برگرداندن آثار فوكو معادل نوين «گفتمان» و «سخن» را مرجح شمردند و به كار بردند، contingency كه جاي خود دارد.
6. درباره­ي آيروني و بازي، من هم جز ارجاع دادن مجدد خواننده به متن رورتي حرف تازه­اي براي گفتن ندارم.
7. در مورد «تاويل»: من و تو آن­قدر باهوش هستيم كه مقصود سمت مقابل را به­فراست دريابيم ، پس باز هم بيش­تر بحث نمي­كنم.
8. در مورد hard scientific fact: مي­پذيرم كه در اين­جا مي­توانستم معادل مفهومي­تر، مكفي­تر، و رساتري انتخاب كنم، اكنون كه آن پاره­متن را دوباره مي­خوانم اذعان دارم كه دقت لازم را در برگرداندن آن به خرج نداده­ام، اما هنوز از تاكيد تو بر ناموجوديت hard science و soft science سر در نمي­آورم. اولا" برابر گرفتن hard science با exact science براي از ميدان به در كردن تقابل مذكور از ديد من قابل­قبول نيست. ثانيا" معادل­گذاري مفهومي براي اين دو اصطلاح در فارسي به آساني هم ميسر نمي­شود (مثلا" آشوري در برابر hard science «علوم استوار» را آورده، اما از آن­جا كه نمي­توانسته در برابر متضادش از تعبير «علوم نااستوار» استفاده كند از خير مدخل soft science مي­گذرد). ثالثا" «سخت» و «نرم» در اين­جا معناي لفظي ندارند: وقتي قرارداد كرده­ايم كه «سخت­افزار» و «نرم­افزار» را در ازاي hardware و software به كار بريم، آيا مي­توانيم ايراد كنيم كه مگر افزار سخت و نرم هم وجود دارد؟ رابعا" در مورد دانش انگليسي، فرض كن چيزي به نام new criticism وجود دارد و قرار است تركيب new critical theorists را فهم كنيم: آيا منظور از آن «نظريه­پردازان انتقادي نوين» است يا «نظريه­پردازان منتسب به نقادي نو»؟
9. در بند بعدي ادعا مي­كني «كمتر صفحه‌ای از ترجمه‌ی تو را فارغ از گیر و گرفت‌های زبانی یا ابهام یافتم.» اما مثال­ات باز بسنده نيست. واقعا" نمي­دانم چگونه «بنيان مستحكم» نداشتن را به «بي­بنيان» بودن و بعدا" به «حرف بي­مبنا زدن» تعبير مي­كني؟ -- بگذريم كه انگليسي­آموزي­ات در مورد اصطلاحاتي كه معناي­شان در هر فرهنگ دم­دستي هم مندرج بوده براي من برخورنده است.
10. در مورد بند ماقبل آخر: من از آن فقط اين را مي­فهم كه مهدي خلجي اگر روزي دست در كار ترجمه­ي متني شود حتما" مقدمه­ي مبسوط و مطولي بر آن مي­نويسد و ذيل هر اصطلاحي كه به­زعم­اش پيچيده مي­رسد توضيحات مفصلي مي­آورد – اين پسند او است و من هم پسند خودم را دارم؛ وگرنه، در مورد «مفهوم­باوري» و «نام­انگاري»، در اواخر متن گذشته مقصودم را به­صراحت مطرح كرده­ام.
11. در آخر نوشته­اي «من در برابر متنی بودم که به سختی گمان می‌برم خواننده فارسی معنای محصلی از کلیت آن به دست آورد.» باز هم همان مشكل اصلي و اساسي: تويي كه سالياني از كشور دور اي و از منتشرات و معادلات اين سال­ها ظاهرا" چندان مطلع نبوده­اي و نيستي، يا دست­كم اطلاع جامع و مكفي نداري، چرا به­جاي خوانندگان فارسي تصميم مي­گيري؟ آيا حتما" بايد از خوانندگاني نام ببرم كه نه تنها كتاب رورتي با ترجمه­ي مرا خوانده و فهم كرده­اند، بل­كه نفس ترجمه هم براي­شان چنان كه تو گفتي نامفهوم نبوده و از قضا همين دو معادل به­شدت نادقيق را بسيار رسا يافته­اند؟
من به اين برخورد مي­گويم بي­تواضعي: من حتا در مورد همان ترجمه­ي «فلسفه و اميد اجتماعي» كه خودم ويراستار ناتمام­اش بودم و رسما" و كتبا" از آن انتقاد كردم، نمي­گويم كه خواننده­ي ايراني از مطالعه­ي آن هيچ­ بهره­اي نخواهد برد؛ نمي­توانم ادعا كنم كه بعد از ترجمه­ي ديهيمي و اين كتاب و كتاب ديگري كه باز هم آذرنگ ترجمه كرد (و ظاهرا" تو از وجودش بي­اطلاع اي: «كشور شدن كشور» را مي­گويم)، بعد از مصاحبه­هاي متعددي با رورتي كه ترجمه­اش به فارسي در آمده، بعد از مقالات مختلفي كه از رورتي و درباره­ي او ترجمه و تاليف شد، رورتي هنوز براي ايرانيان ناآشنا است. اما انگار براي تو دشوار نيست كه، با اتكا به نكاتي كه خودت هم دست­كم معتقد اي بحث بسياري از آن­ها نه نادرستي بلكه نادقيقي بوده، همه­ي كار مترجمي را به هيچ بگيري و ديگران را هم از به بازي گرفتن آن برحذر بداري. مي­دانم كه مسخره است، اما نتيجه­ي منطقي آن ادعا اين استدعا است كه مهدي خلجي عزيز، مرحمت كن، منت بگذار و خودت اثري از اين آقاي رورتي ترجمه كن تا ما ايراني­هاي بي­نوا بالاخره بفهميم اين بنده خدا چه مي­گويد!
12. يك نكته را صميمانه­تر مي­گويم: اگر تو كلا" كار مرا بي­ارزش يافته­اي كه من ديگر حرفي ندارم، اما اگر ارزش­هايي هم بر آن مترتب مي­شوي، بايد بداني مقصود من از تاكيد وافر بر اين انتظار كه تو جنبه­هاي مثبت و موفق كارم را هم ببيني اين نبود كه تحسين و ستايش بشنوم (از اين بابت كم نشينده­ام)، مقصودم اين بود كه سيماي آنارشيستي­اي را كه تو با اين نقدت در ذهن­ام ساخته بودي بشكنم، خوش نداشتم تو را هم در سلك دن­كيشوت­هايي مجسم كنم كه فقط با توپ و تشر زدن­هايي كه آخرش اين كليشه مي­شود كه «ما اصلا" مترجم خوب نداريم و همه­ي ترجمه­ها افتضاح است و به مفت نمي­ارزد و چه و چه» مي­خواهند از تردامنان اين عرصه تبرا بجويند. آشوري عزيزمان عنوان كتاب نيچه را قطعا" غلط ترجمه كرده (خودش هم مي­داند كه «فراسوي خير و شر» است نه «فراسوي نيك و بد») و در كار ترجمه­اش كاستي كم نيست: پس بايد بگوييم كه كار آشوري بي­ارزش بوده و نيچه را هنوز هم نمي­شناسيم؟ مي­دانم كه از ديد تو اين قياس مناسبي نيست، اما تو به­نسبت در نظر بگير.
13. نكته­ي آخر: استدلال­ها به كنار: چه كنم، احساس­ام اين است كه عمد داشته­اي از هرچه نافي نقادي­هاي تو بوده بي­اعتنا بگذري و در عوض از هر وسيله­ي ممكن براي خوارداشت كارم بهره بگيري – نمي­توانم كتمان كنم كه اين ظن را شكل و شاكله­ي نقدت هم تقويت مي­كند: نه مشخصات كتاب را آورده­اي و نه از طرح جلدش استفاده كرده­اي، در عوض جلد كتاب اصلي را آورده­اي و سر آخر هم كاري كرده­اي كه من به هر صورت آن را توهين­آميز تلقي مي­كنم: ياد كردن از ترجمه­ي مورد نقد و بررسي با عنواني كه خودت آن را درست مي­داني!

با دوستي و تجديد احترام
پيام