شرح پشت جلد

چند سالی است که ناشران ایرانی بعضن به درج خلاصه یا معرفی کوتاهی در پشت جلد کتاب­ها اقدام می­کنند. تاثیر آن هم خوش­بختانه بر کسی پوشیده نیست. ما خوانندگان هم حالا کم­کم عادت کرده­ایم به کتاب­های بدون شرح پشت جلد مشکوک باشیم یا دست کم خیلی آن­ها را جدی نگیریم. با این حال، اگر سنت موفق و مقبول انگلیسی - آمریکایی را معیار بگیریم، این توضیحات هنوز هم کامل نیست. پشت جلد کتاب­های انگلیسی­زبان معمولن شامل سه بخش مشخص و مجزا می­شود. در بالا نقل­قول­هایی از نویسندگان یا منتقدان صاحب­نامی که کتاب حاضر یا مولف آن را شایسته­ی تحسین و شایان توجه یافته­اند؛ در وسط معرفی محتوای کتاب در قالب ارائه­ی خلاصه­یی از بن­مایه­های بحث نویسنده به همراه برجسته­ترین نکات مطرح در کتاب؛ و در پایین معرفی نویسنده و احیانن مترجم یا ویراستار کتاب از راه اشاره به پیشینه­ی ایشان (مدارج آکادمیک و سایر آثار منتشرشده یا در دست انتشار، و ...).
از این میان، بد نیست به بهانه­ی اختلاف­نظری که اخیرن بین یک نویسنده و یک ناشر پدید آمد، به­طور خلاصه به مورد اول بپردازیم (بحث در مورد محتوای معرفی­نامه­ی کتاب و نحوه­ی تنظیم آن بسیار است، و در مورد معرفی نویسنده هم، صرف­نظر از انبوه نویسندگانی که سابقه یا دست کم سابقه­ی درخشانی ندارند، این مورد در فرهنگی که آمیزه­ یی از حقارت و حسادت باشد تنها به پپسی باز کردن برای خود یا قمپز در کردن برای دیگران تعبیر می­شود!)
در سنت حسنه­یی که ذکرش رفت، معمولن ناشر اثر مورد نظر را پیش از انتشارش برای نویسنده یا منتقد صاحب­نام و حتمن همدلی می­فرستد تا نظر (مثبت) خود را مستقیمن مکتوب کرده یا متعاقبن در مقاله­­یی که همزمان با انتشار کتاب منتشر می­شود منعکس کند. هر نظر، علاوه بر این که خواننده را به خواندن کتاب تشویق می­کند کارکرد دیگری هم دارد، که هم­اندازه­ی کارکرد اصلی­اش می­تواند ارزشمند باشد: نام نظردهنده نوعی پیش­آگاهی، یا پیش­داوری به مفهوم مثبت کلمه، در خواننده ایجاد می­کند – خواننده می­فهمد که این کتاب با سلیقه و عقیده­ی فلان صاحب­نظر همگرایی دارد و بنابراین اعتبار نظردهنده می­تواند انگیزه­ی اعتماد خواننده به نویسنده­ی کتاب شود.
کتاب بسته به اهمیت اثر یا اعتبار نویسنده­، و با توجه به ضرورت و متقضیات نشرش، می­تواند حتا پنج - شش تاییدیه­ی هم داشته باشد، ولی معمولن از این میان به درج دو یا سه مورد اکتفا می­شود. هر نظر تاییدآمیز شامل توصیفی کوتاه از محتوای کتاب با استفاده از صفات عالی و تفضیلی مناسب و/ یا تحسین توانایی­های نویسنده­ی آن می­شود. در زیر هر نظر، نام نظردهنده به علاوه­ی عنوان آکادمیک او یا نشریه­یی که این نظر در آن­جا منتشر شده، و یا صرفن نام نشریه­یی که معمولن ویژه­ی بررسی کتاب است یا ویژه نامه­یی برای این کار دارد، می­آید. و نکته­یی که من می­خواهم بر آن تاکید کنم همان "به علاوه" است.
بدبختانه هیچ اسمی منحصر به فرد نیست، اسامی انسان­ها محدود و بعضن مشترک است، و خوش­بختانه هیچ اشکالی ندارد، بل به­ویژه در مواردی که احتمال سوء تفاهم یا سوء استفاده داده می­شود لازم است، که خریدار فلان کتاب بداند این اثر را مثلن "سوزان هیوارد" ی که استاد "دانشگاه اکستر" است (و "مطالعات فرانسوی" تدریس می­کند) تحسین کرده نه "سوزان هیوارد" ی که هنرپیشه­ی سینما است، یا "سوزان هیوارد" هایی که ممکن است در دانشگاه­های دیگری تدریس کنند یا درس­های دیگری بدهند. از این فراتر، حتا هیچ اشکالی ندارد که در ادامه­ی اسم "ریچارد رورتی" نوشته شود "از دانشگاه استنفورد"، و این نه تنها از شان عظیم آقای رورتی نمی­کاهد و اسباب کسر شان ناشرش نمی­شود بل­که پیشاپیش پای­بندی آن­ها به حفظ حقوق "ریچارد رورتی" هایی را نشان می­دهد که استاد دانشگاه استنفورد نیستند و اصلن چه­بسا صددرصد مخالف نظر ریچارد رورتی منظور نظر باشند. باز هم از این فراتر، اگر کسی نداند این "فلان" آدم ظاهرن مشهور و معتبر کیست ، وقتی بداند این فلانی به فلان کار اشتغال دارد یا نظرش را در فلان نشریه منتشر کرده، ارزیابی بهتری از اهمیت نظر او و در نتیجه ارزش اثر مورد نظر خواهد داشت.
یک­بار دیگر اعتراض آن نویسنده و پاسخ آن ناشر را بخوانید و ببینید از کجای ماجرا تعجب می­کنید. به نظر من اعتراض نویسنده جای تعجب ندارد، اعتراض او در این مورد (صرف­نظر از هر ادعای دیگری که ممکن است شخصن داشته باشد) اقدامی مدنی است برای احقاق حقی که گمان می­کند از او ضایع شده؛ اما پاسخ ناشر جای تعجب دارد (چون اتفاقن ناشری است که نشان داده با این حرف­ها که گفتم بیگانه نیست)، پاسخی که اگر هدف­اش تمسخر شخصیت نویسنده یا توهین به شعور خواننده هم نبوده باشد، در نهایت نمونه­یی است از این که در جریان اخذ "ایرانیزه" ی یک ابزار اروپایی در مملکت گل و بلبل چه بر سر آن می­آید!