منطق (امر) منفی

­اسلاوُی ژیژک در ایران ناشناخته نیست؛ در میان نظریه­پردازان جدید اروپایی، اتفاقن این بخت را داشته تا به عنوان نافذترین ناقد لیبرالیسم سیاسی و برجسته­ترین نماینده­ی سیاست رادیکال در دنیای معاصر ملقب شود، آن هم اتفاقن از سوی رادیکال­های بنیادگرای ایرانی. این روزها هم اینان، این کوتوله­های پرمدعای متوهم که چون نتوانسته­اند خود را تا بلندای اندیشه­ی برخی بالا بکشند، لاجرم آن­ اندیشه­ها را تا قامت کوتاه خود پایین کشیده­اند و با شادمانی کودکانه­یی هم شایعه­ی شکست آن­ها را منتشر می­کنند، سخت در کار همسان­سازی سیاست ایرانی با اندیشه­های انقلابی از نوع ژیژکی اند و به چیزی کم­تر از نابودی لیبرال­های پسامدرن دریدایی هم رضایت نمی­دهند؛ همان­هایی که نوشتن برای احقاق حق زندانیان سیاسی با وضعیت اضطراری­شان جور در نمی­آید، اما در عوض قلم­فرسایی درباره­ی پایمال شدن حقوق قربانیان غیرسیاسی اولویت اول­شان است – برای آن­ها دفاع از حقوق برزیلی خاطی­یی که البته به خطا کشته شد و با وجود عذرخواهی دولت و دستگاه انتظامی انگلیس، خانواده­اش برای دریافت دیه­ی یک میلیون پوندی هم ناز می­کنند، بر دفاع از حقوق اندیشمند در حال احتضار ایرانی، که احتمالن هرکسی جز سردمداران سیاست رادیکال از حال و روزش خبر داشته، اولویت دارد. "احمق" هایی که کل سیاست برای­شان در داغ کردن تنور انتخاباتی خلاصه می­شد و سخن گفتن از کارکرد روشنفکر و رویکرد دموکراتیک دون شان سیاست رادیکال­شان بود و باید تاوان شکست­شان را هم از "وبلاگ­نویسان منور" طلب می­کردند. (آن­ها ظاهرن جانورشناسان قابلی هم هستند و در شناخت توله­سگ­های خانگی ید طولایی دارند، اما بدبختانه خودشناسی­شان خوب نيست، آن­ها دله­سگ­های پاسوخته­یی را نمی­شناسند که مدتی خیابان­ها را دنبال پیدا کردن یک تکه استخوان دبش عرصه­ی تاخت­وتاز کرده بودند و چون آخرسر چیز آن­چنانی به چنگ­شان نیامد، و مشتی عوام کالانعام هم بدجوری توی پوزشان زدند، بنای پارس کردن و پاچه گرفتن از این و آن گذاشتند.)
الغرض، آخرین مقاله­ی جنجالی آقای ژیژک ده - دوازده روزی هست که منتشر شده، اما نه در صفحه­ی اندیشه­ی شرق و نه در صفحه­ی اول کیهان و نه در هيچ يک از نشريات داخلي انعکاسی نیافته ... . معلوم نیست که چرا افاضات مرشد مشترک چپ­های رادیکال و بنیادگرایان مرتجع هنوز از سوی ارباب جراید به زیور طبع آراسته نگشته – مگر نه این که برخی از آن­ها هم همان کاری را می­کنند که او می­کند: روشنفکری­ که کارکردش به­جای آن که دفاع از حقوق محرومان سیاسی در مقابل قدرت مستقر باشد، به زعم خود درس استقرار قدرت می­دهد: "امکان برخورداری ایران از تسلیحات هسته­یی را فراهم کنید"!
ژیژک مقاله­اش را با این پیش­فرض آغاز می­کند که ایران واقعن درصدد دست­یابی به تسلیحات هسته­یی است و اصلن کاری به انکار مستمر این اتهام از سوی مقامات ایرانی ندارد، به همین خاطر در بحث او نیازی به "توجیه وسیله به­ پاس هدف" نیست. برای او مساله اثبات حق ایران برای برخورداری از تسلیحات هسته­یی است: انکار دولت و اکراه ملت ایران اصلن محلی از اعراب ندارد؛ همچون همیشه، این­بار هم بین­الملل چپ در مبارزه با امپریالیسم به­جای ملت­ها و دولت­ها تصمیم می­گیرد: مهم نیست که ملت ایران چه می­خواهد و دولت ایران چه می­گوید: آقای ژیژک امر می­کند که ایران باید تسلیحات هسته­یی داشته باشد.
سوای مثال­آوری­های معمول از فرهنگ عامه­پسند (که مدت­ها است که ترجیع­بند بی­خاصیت آثار ژیژک شده)، بنیان بحث او را می­توان در "منطق منفی" خلاصه کرد. ژیژک با بحث نسبتن گسترده اما آشنا­یی در باب تطور ساختار قدرت در قرن بیستم و بدل شدن دشمن نامرئی به دشمن مرئی، استنتاج می­کند که مخالفت کشورهای غربی و روشنفکران لیبرال با گسترش تسلیحات هسته­یی و دست­یابی برخی کشورها به این­گونه جنگ­افزار تنها بازتاب هراس آن­ها از "دشمن" ی است که به هر رو باید چهره ­یی به خود بگیرد و آن­گاه آماج حملات پیش­دستانه شود: "جنگ با ترور"، همان تروری که، به تعبیر لکانی، "دیگریِ" دموکراسی است، "آن­جا که گزینه­های چندگانه­ی دموکراسی به یک ستیزه­ جویی یگانه بدل می­شود". پس، لیبرالیسم غربی هر رویکردی را که موافق خود نیابد دشمن می­شمارد؛ یعنی، فرآیند دشمن­سازی، استنتاج مخالف، بر اساس منطق سلبی (منفی).
ژیژک آن­گاه در تشریح تبعیض غیرمنطقی که در بطن این منطق نهفته است، منطق مجنونانه­یی که همیشه­ی آماده­ی تخطی خودخواهانه از گزاره­های بنیادی خود بوده، اعتراض می­کند که چرا دشمنی مثل میلوشوویچ باید تسلیم دادگاه بین­المللی رسیدگی به جنایات جنگی شود، اما صدام نه؟ این اذعان که "رژیم صدام یک دولت نفرت­انگیز خودکامه، و مرتکب جنایات بسیاری، عمدتن علیه ملت خود، بود" با این ادعا ادامه می­یابد که: "با این حال، نکته­ی عجیب اما اساسی­یی که باید به آن توجه داشت این است که نمایندگان دولت آمریکا به هنگام احتساب شرارت­های صدام، به­طور حساب­شده­یی آن­چه را که بی­شک بزرگ­ترین جنایت او (به لحاظ لطمات انسانی و نقض حقوق بین­المللی) بوده از قلم می­اندازند: تجاوز به ایران. چرا؟ چون آمریکا و قاطبه­ی دولت­های خارجی در جریان این تهاجم، فعالانه به عراق کمک می­کردند. دیگر آن که، در حال حاضر آمریکا "ادامه­دهنده" ­ی راه صدام برای براندازی حکومت ایران است."
این که منتقد پرمدعایی معلومات عمومی "عامه­پسند" را مسلمات مفروض و مبنای تحلیل معکوس قرار دهد، آن­قدر مشکوک هست که دیگر از سایر مجهولات و مغفولات متن او در قالب دعویات شتاب­زده­­ مبهوت نشویم. ژیژک مدعی است که راهبرد بازدارندگی متقابل که زمانی، در طول جنگ سرد، بین اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحد آمریکا برقرار بود هنوز هم در این دنیای دیوانه کار می­کند: "چرا تنش­ها بین هند و پاکستان به بروز یک جنگ تمام­عیار منجر نمی­شود؟ چون هردو طرف تسلیحات هسته­یی دارند. چرا دولت­های عرب خود را برای حمله­ی دیگری به اسرائیل به مخاطره نمی­اندازند؟ چون اسرائیل یک قدرت هسته­یی است. چرا همین منطق مجنونانه/ مبتنی بر بازدارندگی متقابل در مورد ایران صدق نکند؟ استدلال معمول مخالفان این است که در ایران، بنیادگرایان مسلمانی قدرت را به دست دارند که ممکن است سودای حمله­ی هسته­یی به اسرائیل را در سر داشته باشند (ایران تنها کشور بزرگ عرب {!} است که نه تنها به لحاظ دیپلماتیک اسرائیل را به رسمیت نشناخته، بل­که سرسختانه حق موجودیت این کشور را هم نفی می­کند)." نویسنده سپس استدلال می­کند که در شرایطی که تلاشی برای نابودسازی تسلیحات هسته­یی پاکستان، که مناسبات مشهودی با القاعده دارد، صورت نمی­گیرد دلیلی هم برای جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته­یی وجود نخواهد داشت. و در ادامه هم، با یک چرخش مهم (و در غیر این­صورت حیرت­آور) اعلام می­کند که استدلال مخالفان برای جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته­یی در راستای جلوگیری از تثبیت رژیم­های غیردموکراتیک و کمک به جنبش­های دموکراسی­خواهی در خاورمیانه، یا امکان تهدید اسرائیل از راه تسلیحات هسته­یی، مزخرف است چون، از یک سو، حتا ایجاد فرآیندهای دموکراتیک (انتخابات عراق و فلسطین)، گره از کار فروبسته­ی کل خاورمیانه و بل­که کل دنیا (انتخاب پل وولفویتس) گشوده نخواهد شد، و از دیگر سو رژیم­های ضددموکراتیک "عرب" برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود به اسرائیل به عنوان انگاره­ی "دشمن" نیاز دارند و بنابراین خطری از جانب آن­ها این کشور را تهدید نمی­کند.
پس گسترش تسلیحات هسته­یی در خاورمیانه اساسن تهدیدی در بر ندارد. اما با تلاش برای گسترش دموکراسی هم کاری از پیش نخواهد رفت؛ و این هم تتمه­ی طنازانه­ی آن: "همان­گونه که ریگان "ساده ­لوحانه" تصور می­کرد که دموکراسی پایه­های کمونیسم را سست کرده و کمونیسم سقوط می­کند ، و بنابراین بطلان نظر کارشناسان شکاک را نشان می­دهد، شاید بوش هم حقانیت خود را در به راه­اندازی جنگ صلیبی "ساده­ لوحانه" اش برای دموکراتیک­سازی خاورمیانه نشان دهد."
اما جالب­تر از همه این که، دست آخر، ژیژک خود همه­ی این آسمان­وریسمان بافتن­ها را کنار می­گذارد و با صداقتی ستودنی ختم کلام را اعلام می­کند: "این­جا است که به لب مطلب نزدیک می­شویم: چنین برداشت خوش­بینانه­یی {از فرآیند دموکراتیک شدن} متکی بر اعتقاد مساله­سازی به وجود یک هماهنگی از - پیش - برقرار بین گسترش جهانی دموکراسی چندحزبی غربی و منافع اقتصادی و ژئوپلیتیک آمریکا وجود دارد. دقیقن به این دلیل که وجود این هماهنگی را به هیچ رو نمی­توان مسلم گرفت، کشورهایی مثل ایران باید جنگ­افزارهای هسته­یی داشته باشند تا از استیلای جهانی آمریکا جلوگیری کنند."
اتفاقن همین­جا است که کل منطقی که ژیژک در سرتاسر مقاله­اش در پی انتساب آن به لیبرال­ها بوده دامن خودش را می­گیرد، همان منطق مجنونانه­ی منفی که می­گوید هرکه آمریکا را نفی می­کند، (نه فقط کشورها -- در مقایسه با کره­ی شمالی، القاعده نفی­کننده­ی به­مراتب بزرگ­تری است)، خلاصه هر رویکردی که مقادیر معتنابهی از امر منفی در خود دارد، باید به تسلیحات هسته­یی مجهز شود. نتیجه­ی اخلاقی هم این که ژیژک، با يک کاسه کردن کل مخالفان در قالب یک تضاد تام و ناديده گرفتن تمام تفاوت­ها، با تقلیل دادن تکثرها به یک تقابل تحمیلی، به یک تقابل دوتایی (دقیقن از همان نوعی که مورد انتقاد دریدا است)، "دشمن" مشترک را دلیل بسنده یی برای دوستی می­شمارد، و این یعنی که رادیکال­ها، از چپ و راست، برای ترور آمریکا و لیبرال­های آمریکایی، برای نفی هسته­ی نولیبرالیسم، باید به تسلیحات هسته­یی مسلح شوند؛ یعنی که: بنیادگرایان جهان متحد شوید!