متن متناوب: افق انتظار در عرصه ی اینترنت

پیش از این که نوشته­ی کناری («فارسی برای تمام ایرانیان») را منتشر کنم نامه­یی به دوست عزیز، پرستو دوکوهکی، نوشتم و گفتم که، امیدوار ام این­گونه نباشد، اما اگر به هر دلیل این نوشته برای او برخورنده است بگوید تا اصلاح­اش کنم. یکی دو روز پیش، پرستو، مودبانه و مهربانانه، جواب­ام را داد. دل­خور نبود، اما تاکید کرده بود که هدف­اش جلب مخاطب جهانی و این حرف­ها نبوده و نیست. در جواب نوشتم قبول، اما نوشته­ی اخیر او بهانه­یی بوده برای این که من حرف کلی­تری را مطرح کنم. احترام به او انگیزه­یی شد که خود را ملزم به نوشتن این متن کنم. در این مجال، اول علت انتقاد خود از انگلیسی­نویسی برخی از دوستان و سپس انتقاد دیگرم از نحوه­ی فارسی­نویسی پرستو و برخی از دیگر دوستان را شرح می­دهم.
از انتقاد اول به­سرعت می­گذرم: همه­ی حرف من این است که، راجع به جایگاه خود و (کار)برد نوشته­ها­مان توهم نداشته باشیم. خوب یا بد، اکثریت قریب به اتفاق خوانندگان وبلاگ­های ما را معمولن نویسندگان دیگر وبلاگ­ها و بعضن مخاطبان باحوصله­یی تشکیل می­دهند که از سر کنج­کاوی یا بی­کاری سری هم به این نوشته­ها می­زنند و آمار این مخاطبان در بهترین حالت اصلن در آن حدی نیست که با اهدافی چون تنویر افکار عمومی جهانیان یا تصحیح تصویر آن­ها از ایرانیان (که تلویحن در نوشته­ی دکتر امیرابراهیمی گرامی آمده بود) جور در آید. پس اگر قرار است قاطبه­ی مخاطبان وبلاگ انگلیسی ما را باز هم همین مخاطبان ایرانی و فارسی­دان تشکیل دهند (که بی­تعارف عملن هم این­گونه است)، چه نیازی به انگلیسی­نویسی هست و چرا باید با همزبانان خود زبان­بازی کنیم؟ اما اگر واقعن دنبال مخاطب بیش­تر و برد موثرتر می­گردیم آیا نوشتن به زبان ترکی و کردی برای هموطنان­مان بهتر و کارآمدتر نیست؟ وانگهی، وقتی می­گویم راجع به جایگاه خود توهم نداشته باشیم، در واقع ضمنن می­خواهم بگویم باید از خود بپرسیم آیا حرفی که می­­­زنیم در آن حدی هست، آن­قدر ارزش و اهمیت دارد، که انتظار جلب مخاطب (ایرانی و غیرایرانی) را داشته باشیم یا نه؟
بی این که بخواهم مباحثات درازدامن تعریف وبلاگ و مفهوم ابتذال در وبلاگستان را بیش از این مطول کنم، برای شروع بحث از انتقاد دوم­ام، ناگزیر ام گریزی به این مباحث بزنم. اول تعاریف ارائه­شده از وبلاگ را مروری اجمالی می­کنم. دیدگاه غالب این است که وبلاگ هیچ تعریف مشخصی ندارد و اینترنت در واقع عرصه­ی آنارشی است: ساده بگویم، من این طفره­روی را اصلن نمی­پسندم، و این که در میان انبوه مدافعان ساده­اندیش این دیدگاه، پویان عزیزم هم پیدا شود که بخواهد از اینترنت تاویلی هایپررمانتیک ارائه کند باز هم تغییری در دیدگاه من ایجاد نمی­کند (تنها می­توانم بگویم اینترنت برای او این­طور است، یا وانمود می­کند که این­طور است، و البته برای من هم بیش­تر آن چیزی است که همسخن یا به­قول خودش همخانه­ی او، میثم معترض، می­گوید). از این که بگذریم، در میان تعاریف دیگر من به سه تعریف اصلی برخورده­ام که تا حدودی نماینده­ی طیف گسترده­یی از تعاریف فرعی هم به نظر می­رسند: صاحب سیبستان وبلاگ را «کارخانه­ی مفهوم­سازی» می­نامد، سید خوابگرد آن را «روزنامه­ی شخصی» می­داند، و مجید زهری آن را «اسباب خودارضایی» خوانده است. به­شخصه، وبلاگ­نویسی خود را در برهه­هایی به هرسه­ی این تعاریف نزدیک دیده­ام، اما به گمان­ام تعریف خوابگردگونه، با رعایت یک تقلیل ضروری، بیش از همه با پدیده­ی وبلاگ مناسبت دارد. آن تقلیل از دید من ضروری چیست؟ این که وبلاگ، با هر شکل و شمایل و هر محتوایی که داشته باشد، یک رسانه (در مفهوم عام و عمومی آن، یعنی یک رسانه­ی همگانی) است. همین که مطلبی می­نویسیم و به دیگران (همگان) اجازه می­دهیم و حتا از آنان دعوت می­کنیم که مطلب ما را بخوانند برای اثبات رسانه بودن وبلاگ کافی است. به­گمان­ام، اگر همین تعریف کمینه­گرایانه را بپذیریم، دیگر بحثی در باب تعیین تکلیف نخواهد بود؛ آن­چه معقول می­ماند، و به­راستی مشروعیت دارد، فقط پیشنهاد و انتقاد است.
از دید من، وبلاگ لزومن و منحصرن رسانه­یی همسان روزنامه نیست، اما اگر یک رسانه باشد بی­شک بیش­ترین نزدیکی را با نشریات دارد، بیش­تر به دلیل تنوع کیفی و کمی هردو، و همچنین از این نظر که وبلاگ هم مانند نشریه در عرصه­ی عمومی عرضه و ارائه می­شود – پس همین­جا تصریح می­کنم که، تبلور حوزه­ی خصوصی در حوزه­ی عمومی از طریق وبلاگ­نویسی تنها یک توهم است، و تلاش برای تلفیق آن دو در این قالب هم بی­نتیجه: وبلاگ خواه­ ناخواه در «عرصه­ی عمومی» واقع می­شود و از جنس «رسانه­های همگانی» است. حال اگر این مقایسه را قدری دنبال کنیم، مفهوم «ابتذال» را هم صورت ساده­تری خواهیم داد: خیلی ساده خواهیم دید که در هر مملکتی هزاران روزنامه و مجله ممکن است منتشر شود که طبعن سطح کیفی متفاوتی دارند، طبعن همه­ی ما همه­ی آن­ها را نمی­خوانیم، بعضی­ها را به­دردنخور و مبتذل می­دانیم و بعضی­ دیگر را انتخاب می­کنیم. پس این که بخواهیم همه­ی این نشریات از سطح مورد انتظار ما برخوردار باشند نه معقول است و نه مشروع. با این حال، اگر از هفته­نامه­های زرد انتقاد نمی­کنیم که چرا مطالب مبتذل می­نویسند، حتمن در مورد نشریات مورد علاقه­ی خود حساسیت داریم و به آن­ها پیشنهاد می­دهیم و از آن­ها انتقاد می­کنیم، تا مبادا مبتذل شوند. همین­سان، این که بخواهیم همه­ی وبلاگ­نویسان بنا به تعریف ما از ابتذال به دور باشند نه در توان ما است نه در صلاحیت ما. ما فقط می­توانیم پیشنهادهایی بدهیم و به­وقت­اش از وبلاگ­های مورد علاقه­مان انتقاد کنیم.
این مقایسه را زیاده ادامه نمی­دهم. تعریف کمینه­گرایانه­یی که من مدافع آن ام بیش­تر هرمنوتیکی است تا پدیدارشناختی، متنی است نه ماهوی؛ پس پی­گیری آن مقایسه برای توجیه ادعای من تا همین حد کفایت می­کند – در مثل مناقشه نباشد، من «خوابگرد» را هرازگاهی می­خوانم به همان دلیل که «شرق» را هرازگاهی می­خوانم؛ «کتابچه» را با عطش می­خوانم به همان دلیل که «راه نو» را با عطش می­خواندم؛ «لولیان» را متفننانه می­خوانم به همان دلیل که «چلچراغ» را متفننانه می­خواندم؛ «سیبستان» را با حوصله می­خوانم به همان دلیل که «نگاه نو» را با حوصله می­خوانم؛ «هنوز» را همیشه می­خوانم به همان دلیل که «عصر آزادگان» را همیشه می­خواندم؛ «زن­نوشت» را با کنج­کاوی می­خوانم به همان دلیل که «زنان» را با کنج­کاوی می­خوانم؛ «الپر» و «نیک­آهنگ کوثر» را خیلی کم می­خوانم به همان دلیل که نشریات مشارکتی و دوم­خردادی را خیلی کم می­خوانم؛ «فرنگوپولیس» را فقط تیتروار می­خوانم به همان دلیل که «کیهان» را فقط تیتروار می­خوانم؛ و «دات» را هم دیگر نمی­خوانم به همان دلیل که «کتاب هفته» را دیگر نمی­خوانم ... هزاران وبلاگ دیگر هم هستند که، مثل هزاران نشریه (رسانه) ­ی دیگر، من آن­ها را نمی­خوانم (من مخاطب آن­ها نیستم).
نتیجه­یی که نهایتن می­گیرم این که، از دید من، هر وبلاگ، به­عنوان یک رسانه، یک متن رسانه­یی یا یک «متن متناوب» (متنی منقطع و با این حال مستمر) است. اگر در این مدعا محق باشم، بلافاصله باید این ادعای هرمنوتیکی را مطرح کنم که این متن متناوب هم مانند هر متنی برای خواننده­ یک «افق انتظار» می­سازد. یعنی که متون خوانندگان خود را تربیت می­کنند، توقعات آنان را تنظیم می­کنند، و چشم­داشت­های­شان را در یک بستر تاویلی پاسخ می­دهند. ساده­تر، هر متن این­چنینی به خواننده می­گوید که در چنین متنی چه می­تواند بیابد و چه نمی­تواند. باز هم ساده­تر، متن به مخاطب می­گوید که چه انتظاراتی از او می­تواند داشته باشد: «افق انتظار». اما در این تعبیر، «افق» هم به­هم­اندازه­ی «انتظار» اهمیت دارد: انتظار مورد نظر یک نقطه یا حتا یک سطح نیست، یک فضا است.
با این پشتوانه یا دست­کم پس­زمینه، به انتقاد دوم و انگیزه­ی اصلی­ام از نوشتن «فارسی برای تمام ایرانیان» بر می­گردم. از میان هزاران وبلاگی که در اینترنت هست، من نهایتن چند ده وبلاگ را انتخاب کرده­ام، آن­ها را در صورت امکان به­طور دائم پی­گیری می­کنم، و همان اندازه که در قبال وبلاگ خود احساس مسئولیت می­کنم به وبلاگ­های آن­ها هم حساس ام. تا این­جا مشکلی نیست. مشکل آن­جا است که برخی از این وبلاگ­های مورد علاقه­ی من «افق انتظار» ی را که در خواننده ایجاد کرده­اند، به­زعم من، جدی نمی­گیرند. چه­طور؟
در میان وبلاگ­های مورد علاقه­­، یا دقیق­تر بگویم مورد مطالعه­، ی من وبلاگ­هایی هستند که تکلیف من با آن­ها مشخص است، یعنی اگرچه نمی­دانم هربار که سراغ­شان می­روم با چه نوشته­یی مواجه خواهم شد، این را می­دانم که با چه نوع نوشته­یی مواجه خواهم شد. یعنی، آن­ها افق انتظار من خواننده را درست شکل داده و به­درستی هم رعایت می­کنند: «کتابچه»، «سیبستان»، و «خوابگرد» نمونه­های مثالی من در این دسته اند. مهم نیست که من چه­قدر با نوشته­هاشان موافق باشم (همچنان که سه مثال من یک طیف را نشان می­دهند: با اکثر نوشته­های «کتابچه» موافق ام، اغلب نوشته­های «سبیستان» را می­پسندم، و نوشته­های «خوابگرد» را بعضن منصفانه و بعضن متملقانه می­یابم)، مهم این است که آن­ها به­عنوان نویسنده به قراری که با من به­عنوان خواننده گذاشته­اند مقید می­مانند: به زبان ساده، هرسه از دید من نویسندگانی مسئولیت­پذیر اند، مسئولیت شکل­دهی به افق انتظار خواننده و رعایت این افق را می­پذیرند. «راز»، «هنوز»، «زاویه دید»، و «نفس دوم» هم، در عین سیالیت و تنوع بیش­تر نوشته­هاشان، در نظر من نمونه­های کاملن موفقی از تلفیق دغدغه­های حرفه­یی با علائق شخصی خود اند، با این­گونه وبلاگ­ها هم مشکلی از این نظر ندارم. مشکل من با دسته­ی سوم وبلاگ­ها است، وبلاگ­هایی که نمی­دانم چه نوع نوشته­هایی را می­شود آن­جا خواند و چه نوع نوشته­هایی را نه. به عبارت دیگر، نویسندگان این گروه از وبلاگ­ها یا قرار مشخصی با من خواننده ندارند یا به قرار خود وفادار نمی­مانند. به­شخصه، شفاهن و کتبن از نویسندگان وبلاگ­های «اگنس»، «روزمره»، و «از زندگی» این انتقاد را کرده­ام که تکلیف من با آن­ها روشن نیست، نمی­دانم قرارشان با من خواننده چیست: من به نوشته­های آن­ها علاقه­مند شده­ام، آن­چه برای­ام اهمیت دارد نوشته­های آن­ها است؛ این یعنی که، من متن­محور ام، من مولف­محور نیستم که هرچه یک نویسنده بنویسد بخوانم. بر این نکته­ی اخیر می­خواهم تاکید کنم، چون وبلاگ­نویسی پا گذاشتن به عرصه­ی عمومی است و عموم هم معمولن آدم­هایی نیستند که عاشق ما یا شیفته­ی شخصیت ما باشند که هرچه می­نویسیم برای­شان جالب باشد. به­گمان­ام سه دوستی که نام بردم هیچ­کدام استدلال مرا قبول ندارند، که حق هم دارند؛ اما من هم به­عنوان یک خواننده حق دارم تصمیم­ام را این­طور بگیرم که هرازگاهی در این وبلاگ­ها نوشته­ی قابل­توجهی برای من به چشم می­خورد، اما من نمی­توانم خواننده­ی پی­گیر آن­ها باشم، دقیقن به این دلیل که تکلیف من با آن­ها روشن نیست.
پیش از پرداختن به انتقاد مستقیم­ام از پرستو، این نکته را تصریح کنم که منظور من این مزخرف نیست که این­ها که نام بردم همه باید آن­چه را که من دوست دارم یا در آن سطحی که من می­پسندم یا درباره­ی موضوعاتی که من قبول دارم بنویسند (البته طبعن من هم معیار و موجبی برای نوشتن دارم و آن «ارزش» و «اهمیت» حرفی است که می­خواهم بزنم، اما می­دانم که این معیاری نسبی است و بعدتر از این نسبیت بحث می­کنم). منظور من این است که هر طور که می­نویسیم همان طور بنویسیم! مثال می­زنم. لیلی نیکونظر در «لولیان» می­نویسد، نوشته­های­اش ظاهرن اغلب عمیق نیست، ساده و گاه سطحی است، گاهی حتا لوس می­شود، ترکیبی از خاطره­نویسی­های سرخوشانه است با خاله­زنک­بازی­های بچگانه! با این همه صمیمیت و شیطنتی در نوشته­هاش هست که همان هم افق انتظار مرا می­سازد و بنابراین هرگاه که قصد خواندن ­کنم، با اطمینان بیش­تری به سراغ «لولیان» می­روم تا «اگنس» یا «از زندگی».
و اما «زن­نوشت»! انتقاد من از پرستو این است که چرا افق انتظار خواننده را (من خودم را می­گویم، دیگران هم نظر خودشان را دارند) رعایت نمی­کند، چرا در قبال من خواننده احساس مسئولیت نمی­کند؟ من سراغ «زن­نوشت» می­روم تا مطالبی در مورد مسائل اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، به­ویژه مسائل زنان، بخوانم و آن­وقت می­بینم نوشته «من با ماه رابطه دارم»! من از پرستو انتقاد می­کنم چون او این افق انتظار را برای من ساخته، اما در جایی که جای­اش نیست ساختارشکنی می­کند. من می­توانم از او انتقاد کنم که چرا این چیزهای مبتذل را این­جا می­نویسی و وقت مرا می­گیری؛ پرستو هم می­تواند جواب بدهد که «خب اگه ناراحتی، نخون» و آن­وقت من هم جواب خودش را به خودش بر می­گردانم: در پیوست مطلبی که در انتقاد از روزنامه­ی «شرق» نوشته، پرستو می­نویسد: «دوستی پيام گذاشته: "اگه ناراحتی، شرق را نخون!" من نوشته‌ام، اگر اين روزنامه به نمايندگی جريان نخبه‌ی کشور شناخته نمی‌شد، مشکلی نداشتم.» به همین منوال، اگر «زن­نوشت» نماینده­ی زنان نخبه، فعال، و فهیم کشور نبود من هم مشکلی نداشتم. و عین همین حرف را برای نویسندگان نازنین «اگنس» و «روزمره» و «از زندگی» تکرار می­کنم.
عجالتن ادعا کردم که در افق انتظار این­جانب از نوشته­های «زن­نوشت» اغتشاشی وجود دارد. در این­جا دو مساله مطرح است. اول این که چرا این اغتشاش چیز بدی است، و دوم آیا واقعن این اغتشاش وجود دارد یا نه. در مورد مساله­ی اول، من جوابی بهتر از آن­چه پیش­تر گفتم ندارم: به عنوان یک خواننده، من نه وقت خواندن همه­ی نوشته­های همگان را دارم نه حوصله­ی شنیدن همه­ی گفته­های یک نویسنده را. پس باید انتخاب کنم و اگر گزینه­ی منتخب من به چشم­داشتی که در من ایجاد کرده پابند نبود از او انتقاد کنم. با این همه، می­پذیرم که این فقط نظر شخص من است و حتمن هم هیچ دلیلی ندارد که دیگر خوانندگان با من همنظر باشند (همچنان که نظردهندگان «از زندگی» در مطلبی که دکتر احمدنیای عزیز در اشاره­ی مستقیم به انتقاد غیرمستقیم من نوشته بود، موضع مرا قوین محکوم کرده­اند!). فقط این را اضافه کنم که، همچنان که پیش­تر گفتم، درک من از «افق انتظار» یک نقطه یا یک سطح نیست، یک فضا است، و مشکل­­ام آن­جا است که روال نوشتار برخی از دوستان­ام با این فضاسازی مغایرت دارد، یعنی برخی یا بسیاری از نوشته­هاشان در این فضای خودساخته نمی­گنجد. مثال می­خواهید: ماتیز معروف پرستو!
مساله­ی دوم اثبات ادعای من در مبتذل بودن برخی نوشته­های «زن­نوشت» و در نتیجه اغتشاش­­آفرینی در افق انتظار من است. همچنان که در نوشته­های پیشین، و همین­جا در بالا، اشاره کردم معیار من در تشخیص ابتذال از غیرابتذال «ارزش» و «اهمیت» حرفی است که می­زنیم. اما به تاکید گفتم که این معیار البته نسبی است. از نظر من این مطلب که «من با ماه رابطه دارم» مبتذل است چون ارزش و اهمیتی برای من خواننده ندارد. اما این نظر من است؛ خوانندگانی دیگر در پای آخرین مطلب که او بخش نظردهی­اش باز بوده خلاف نظر مرا داده­اند. چاره چیست؟ اعتراف می­کنم که هیچ، الا این که بگویم این تصمیم­گیری در مورد این وضعیت نسبی فقط با امیدواری به صداقت اخلاقی نویسنده ممکن می­شود. من این نسبیت را فقط منوط به پاسخ نویسنده به افق انتظار خواننده­ی خود می­دانم. ساده­ بگویم، من فقط امیدوار ام نویسنده در قبال هر متن متناوبی که می­نویسد مسئولیت­پذیر و پاسخ­گو باشد، مخصوصن به پرسش­های خواننده­ی کم­حوصله و بهانه­گیری که در مقابل هر متن ما می­تواند بگوید، و در این گفته به­راستی محق می­نماید، که «خب که چه؟» یا حتا «به من چه؟» ما به عنوان نویسنده باید پاسخ­های قانع­کننده­یی برای مجاب کردن این خواننده، برای متقاعد کردن او به «ارزش» و «اهمیت» نوشته­ی خود، داشته باشیم – که اگر نداشته باشم، به­گمان­ام خواننده را نسبت به خود، در بهترین حالت، بدبین و، در بدترین حالت، بی­اعتماد می­کنیم. اما تشخیص این که چنین پاسخی داریم یا نداریم تنها بر عهده­ی ما و منوط به صداقت اخلاقی ما است. توی نویسنده می­نویسی « موبايلم چِت زده؛ مثل خودم»؛ من خواننده می­گویم «خب که چه؟ به من چه؟». می­دانم، این­ها پرسش­هایی است که، کلبی­مسلکانه که برخورد کنیم، در مورد هر نوشته­ی به­ظاهر باارزش و بااهمیتی، و طبعن و حتمن در مورد تمام نوشته­های خود من، هم می­شود مطرح کرد. با این همه، این نسبیت مانع تصمیم­گیری ما نخواهد شد. شهامت اعتمادآفرینی، اعتماد اخلاقی، داشته باشیم.
حرف آخر: من این شهامت را در پرستو دیده­ام که امروز این­طور از او انتقاد می­کنم و به ابتذال هرازگاهی­اش اعتراض دارم؛ این نوشته­ام هم به­گمان­ام گواهی باشد بر ارزش و اهمیتی که من در «زن­نوشت» می­یابم.

___________________________________________
توضیح تنبلانه: حوصله کنم، حتمن لینک وبلاگ­ها را هم ­می­گذارم!
توجیه جانب­دارانه: مثال­ها را از میان وبلاگ­هایی انتخاب کرده­ام که یا این اواخر بیش­تر به­روز بوده­اند و یا مناسبت مستقیم­تری با بحث من داشته­اند؛ حمل بر بی­اعتقادی یا بی­اعتنایی به نوشته­های دیگر دوستان نشود!