مفهوم و مصداق

از هموطنی می­پرسند: می­دانی جسم شفاف چیست؟ می­گوید: بله، چیزی که از این ور اش آن ور اش پیدا باشد. می­گویند: این درست، اما مثل چی؟ می­گوید: مثل نردبان!
این مشکل فقط مشکل برخی از هموطنان نیست، مشکل عمومی ما ایرانی­ها است که، اغلب «مفاهیم» را به­درستی می­دانیم، اما از شناسایی درست «مصادیق» آن­ها عاجز ایم. با تاکیدی که بر لزوم تدقیق مفهوم­ها داشته­ و پیش­تر در مورد «مغالطه­های مفهومی» هشدار داده­ام، به­جا می­بینم که تاکیدی هم به همان اندازه بر ضرورت احتراز از «اشتباهات مصداقی» بگذارم. زیرا، به نظر می­رسد معضل بزرگ ایرانی بودن همین بی­بهرگی از یافتن مصادیق درست، در عین بهره­وری از درک درستی از مفاهیم، بوده و هست. و ناهمسازی عجیب اندیشه و عمل ما، از جمله، از همین­جا نشات می­گیرد. اما اگر از عمق نهادینه­ی این ناسازه در وجود ایرانی آگاه باشیم، دیگر از آن همه فراگرایی و بلندپروازی در عرصه­ی اندیشه و این همه فروگرایی و کوته­سازی در عرصه­ی عمل در شگفت نخواهیم شد.
یک راهبرد اصلی در مسیر این ناسازه­پروری یا همان اشتباهات مصداقی هم تقلیل ساده­لوحانه و عافیت­طلبانه­یی است که از راه فرو کاستن یک مفهوم مشروح به یک مصداق محدود عمل کرده، در عمل این تقلیل را به نام کمینه­گرایی، واقع­بینی، پیشرفت تدریجی، و ... تعمید داده و توجیه می­کند، غافل از این که چنین تقلیلی چنان ماهوی است که آن مصداق محدود را عملن به مصداقی نادرست بدل می­کند: در سطح عوام، مفهوم «غرور ملی» را می­شناسیم اما در عمل مصداق­اش را در اصرار بر نام ایرانی «خلیج فارس» خلاصه می­کنیم یا مفهوم «پیشرفت و آبادانی میهن» را می­شناسیم اما مصداق­اش را در «کیک زرد هسته­یی» می­یابیم؛ و در سطح خواص، مفهوم «حقوق زنان» را می­شناسیم اما مصداق­اش را در «حق زنان برای تماشای مسابقات فوتبال» می­جوییم.
به نظر می­رسد، با این فرض، من مدافع بسط مفاهیم و قبض مصادیق ام؛ اما این طور نیست. ادعای من این است که، برعکس، قبض مفهوم شاید قلت مصداق را در پی داشته باشد، اما طیفی از مصادیق را در اختیار می­گذارد که به­درستی آن­ها می­توان مطمئن­تر بود: هرچه مفهومی محدودتر باشد، مصداق­اش، با هر تنوع و تکثری، دقیق­تر خواهد بود. پس، به­جای توسعه­گرایی در حوزه­ی مفاهیم و، اتفاقن و در نتیجه، تقلیل­گرایی در حوزه­ی مصادیق، پیشنهاد من عکس این است. در واقع می­خواهم ادعا کنم، مفاهیم مد نظر اما در واقع اغلب آن­قدر بزرگ و گسترده هستند که نیازی به توسعه­ی بیش­تر ندارند؛ آن­چه این مفاهیم می­خواهند تدقیق بیش­تر است، تا به این وسیله مصداق­های محدود (یا در واقع همان مصادیق اشتباه) اصلن مجال گنجاندن خود در چارچوب آن­ها را نداشته باشند. پس ادعای من این است که، مشکل ما کاستی در عرصه­ی مفهوم­پردازی و بسط مفهومی آرمان­ها نیست؛ کاملن به­عکس، هر اندازه که به تقلیل­گرایی (فروکاست­گرایی) در تعریف مفاهیم مصمم­تر باشیم، به توسعه­گرایی (فراگسترگرایی) ثمربخش­تری در تشخیص مصادیق خواهیم رسید. به عبارت دیگر، می­خواهم ادعا کنم که تقلیل مصادیق، از جمله، از توسعه­ی بی­دلیل مفاهیم نشات می­گیرد.
دوران اصلاحات را در نظر بگیرید. به­نظر من، مهم­ترین و شاید فعلن ماناترین، دستاورد این دوران ساخت­وپرداخت انبوهی از مفاهیم عمیق اما عملن عقیم بود. در آن دوران هشت ساله تقریبن تمام الفاظ و آرمان­های مترقی گفتمان سیاسی روز، از همین واژه­ی گفتمان گرفته تا انواع ترکیب­ها و تفسیرها از دموکراسی، به اسلوب ایرانی بازسازی و در جامعه اشاعه داده شد. اما اصلاح­طلبان، و از همه مهم­تر شخص خاتمی، این مفاهیم را چنان خنثا کردند که توان تاثیرگذاری­شان را یکسر از دست دادند – مفاهیمی چنان فربه که توان به حرکت در آوردن خود را هم نداشتند، چه رسد به این که انگیزه­یی برای تحریک توده­ها باشند. در واقع، آن­ها با حاشیه­پردازی­های نابایسته مفهوم «آزادی»، «دموکراسی»، «جامعه­ی مدنی» و ... را چنان با پسوندها و پیشوندهای متناقض و مقیدکننده در واقع «بسط» دادند که به­سادگی تمام نیروهای مخالف یا مغایر با «آزادی»، «دموکراسی»، «جامعه­ی مدنی» را هم در بر گرفت و نتیجه این شد که امروز روز همه­ی این نیروها در چارچوب واحدی مدافع این آرمان­ها جلوه می­کنند.
رقت­انگیز است که تنها دستاورد اصلاح­طلبان، تنها مایه­ی مباهات آنان، را باید بزرگ­ترین اشتباه مهلک آنان شمرد. اصلاح­طلبان، دانسته یا نادانسته، چنان مفاهیم مد نظر خود را پر و بال دادند که به­سادگی این امکان برای رقبا هم فراهم شد تا خود را همسو و حامی همان مفاهیم معرفی کنند: این که امروزه رقبای ناهمرای آن­ها از همان الفاظ و تعابیر (همان مفاهیم) استفاده می­کند دلیل پیروزی نظریه­ی آن­ها یا نهادینه شدن رویه­ی آن­ها نیست، دلیل بی­ در و پیکر بودن نظریه­ی آن­ها و نشان شکست فاحش رویه­ی آن­ها است؛ چه، اگر آن­ها مفاهیم را با همان محدودیت و دقت نام­انگارانه و تاریخ­نگرانه­شان به کار برده بودند، رقیب آن­ها قادر به مصادره به مطلوب آن­ها نبود – البته این شیوه محدودیت­های بسیاری برای خود اصلاح­طلبان هم ایجاد می­کرد (موجب می­شد مسئول­تر و بیش­تر در معرض مواخذه باشند) اما دست­کم این ثمر را داشت که مفاهیم را از صلابت و صراحت اساسی، از انرژی نهفته، و از ذخائر انتقادی­شان یکسر تهی نکند.
در واقع، طنز تلخی است که کسی که بیش­ترین اصرار را بر شفافیت در عمل داشت، خود مروج مبهم­ترین برخوردها با مفاهیم نظری بود. خاتمی، با کارخانه­ی سخن­­سازی­اش، با «ادبیات» سیاسی­اش چنان در صنعت تشبیه و استعاره اغراق و افراط کرد، که در نهایت بهترین و کارآمدترین ابزار را برای رقیبان خود فراهم ساخت. و هر اندازه که این ابزار برای اصلاح­طلبان بی­فایده شد، بیش­تر به کار مخالفان آنان آمد. راستی که گشاده­دستی خاتمی در بذل مفاهیم و وضع الفاظی برای تلطیف و توجیه و تحریف مصادیق آن­ها مثال­زدنی بود، و الحق که از این استعدادش در راه کمک به رقیبان خود ذره­یی دریغ نکرد: چند روزی به پایان ریاست جمهوری­اش نمانده بود که مفهوم «تخلف» را به برداشتی از «بداخلاقی» بسط داد و این لطف را در حق جانشین خود کرد که او هم به­وقت­اش مصادیق تخلف را در مفهوم بداخلاقی بگنجاند. شگفتی هم ندارد: در برابر ملت شاعرمشربی که سیاست را با ادبیات اشتباه می­گیرد، بدیهی است که سیاست­مدار اش هم ادیبی باشد که بخواهد به­جای «اراده­ی معطوف به قدرت» «اراده­ی معطوف به عشق» را بنشاند ...
به آغاز باز گردم. مشکل فقط مشکل آن هموطن نیست که «نردبان» را مصداق جسم شفاف می­یابد، مشکل همه­ی ما است که مفهوم «شفافیت» را به برداشت بی­ در و پیکر گل­وگشاد «چیزی که از این ور اش آن ور اش پیدا باشد» بسط داده­ایم.