فاشیسم فکری

چندی پیش، محمد میرزاخانی در وبلاگ­اش مقایسه یی تطبیقی بین سه ترجمه­ی من، مراد فرهادپور، و شادروان صفیه روحی از جستار مشهور رولان بارت، از اثر به متن، انجام داد (بخش اول، بخش دوم)؛ 23 مورد از این متن و ترجمه­های مذکور را بررسی کرده و به اظهارنظرهای کوتاهی در هر مورد بسنده کرد. قصد من انجام کاری -- جمع­بندی و نتیجه­گیری -- نیست که او خود را از آن معاف داشته بود. تاکید دارم که این اشاره ربطی به ماجرای من و اصحاب اندیشه­ی "شرق" ندارد (از دید من آن بازی مدت­ها است که تمام شده است، دقیقا" از همان زمان که جوابیه­ام را برای حامد یوسفی فرستادم و او هم شهامت اخلاقی و مسئولیت­پذیری حرفه یی­ خود و همفکران­اش را با نشر شوخی وقیحانه یی به جای انتشار جوابیه­ی من نشان داد!). همچنین مایل ام آن را یک واکنش نیانگارم، چه می­دانم که واکنش بسیار آدمی حاصلی جز آدمی ارتجاعی ندارد – آدمی که، به تعبیر نیچه، در نهایت کنشی جز واکنش نخواهد داشت. هرچند که این بی­شک پی­آیند چالش فکری من و فرهادپور می­تواند به حساب آید
اما نکته­ی نخست. به باور من، بررسی میرزاخانی شاید بیش از این همه این باور را سست می­کند که متن منقح بی عیب و نقصی وجود دارد و آن متن هم مولف (مترجم) مشروع و موجهی دارد که یکه و بی­همتا است؛ نشان می­دهد شاید که هر کار فکری تا چه حد در بند آزمون و خطا است و فارغ از نام­ها چه نشان­های جالبی در متن­­ها می­توان جست. نیز این نکته را در بر دارد که به صرف یافتن اشتباهاتی، ولو فاحش، نمی­توان به بی­سوادی نویسنده (مترجم) یا بی­فایدگی کار او حکم داد
دیگر این که، آن­چه به ظاهر از بررسی وی بر می­آید پیراسته­تر بودن یا کم­اشتباه­ تر بودن ترجمه­ی من نسبت به دو ترجمه­ی دیگر است، که تاکید دارم این ظاهر قضیه است. زیرا اگر هم چنین باشد از آن رو است که من بینامتنیت را باور داشته ام، زیرا باور دارم که هر مولفی، به لحاظ اخلاقی، مدیون مولف پیش از خود و هر متنی، به لحاظ نظری، مرهون متن پیش از خود است. پس صراحتا" می­گویم که خود را مدیون روحی و فرهادپور و ترجمه­ام را مرهون ترجمه­های آنان می­دانم. چه، در بازخوانی ترجمه­ی خود هردو ترجمه را پیش رو داشتم و کوشیدم تا از یک سو اشتباهات حتمی خود را به یاری آن­ها برطرف کرده و از سوی دیگر اشتباهات احتمالی آنان را مرتکب نشوم. همان هنگام بود که تقریبا" تمام نکاتی را که میرزاخانی اشاره کرده دریافتم و همچنین نکاتی دیگر را. البته همان هنگام می­توانستم دست به کار نوشتن "نقد مخرب" ی شوم، ادعا کنم کسی که، سوای ارتکاب این اشتباهات، نشان می­دهد با بنیادی­ترین مفاهیم بارتی در باب بینامتنیت -- "از پیش گفته­ها" و "از پیش خوانده­ها" – آشنا نیست به چه حقی به خود اجازه می­دهد، به صرف داشتن تریبون، مهم­ترین مقاله­ی بارت در این باب را ترجمه و منتشر کند و آب از آب هم تکان نخورد. که خوش­حال ام که چنین کاری نکرده ام
اسباب توجیه این "نقد مخرب" برای من چه می­توانست باشد؟ یا این سبب که من پارادایم "انباشتی" دانش را باور نمی­داشتم و در پی "گسست­های رادیکال" می­بودم، که نشان داده ام این را باور ندارم و همان بارت ی که از او ترجمه کردم هم این را باور نداشت و بدون اولی دومی را ممکن نمی­دید. و یا این سبب که ویرانی را جزء جداناشدنی هر ساختی می­انگاشتم، که این انگاشت را داشتم، به شرط آن که اصلا" بنایی برای ویران کردن ساخته شود -- اما این هم برای من توجیه بسنده یی نبود، چه، نه "ویران­گری" که "ویران­سازی" را باور داشته ام. باور داشته ام که آن­چه "تروریسم فرهنگی" نام نهادم پی­بستی به نام "فاشیسم فکری" دارد که تا حد امکان باید از آن دوری جست. باور داشتم که هر متنی فضای مکالمه است و اگر من حرف بهتری برای گفتن ندارم، حق هم ندارم دیگری را از سخن گفتن باز دارم – اگر من فلان متن را پرخطا و بل نومیدکننده یافته ام، حق ندارم کناری بنشینم و بدگویی کنم: یا خود دست در کار می­شوم و کاری بهتر می­کنم، یا نقدی "سازنده" -- بخوانید "ویران ساز" -- می نویسم و با این چالش از او قدردان می­شوم، و یا دهان خود را به روی نق و غر می­بندم بی آن که چشم­ام را به روی خطاها بسته باشم
آن­چه اکنون "فاشیسم فکری" می­خوانم به گمان­ام مرضی است که ما همه تا حدودی به آن مبتلا بوده ایم. یکسره منکوب کردن دیگری (تخریب) یا نادیده انگاشتن ره­آوردهای او (تغافل) از علائم بارز این بیماری، این مرض موروثی، است که اولی را در بعضی کسان و دومی را در بسیاری کسان، و بسا در خود، دیده ام

در واقع، اغلب در شگفت مانده ام که چگونه بزرگان ما هم، با همه­ی بزرگی، از گزند این بیماری برکنار نبوده اند: همین اواخر، تازه ترجمه­ی "آشنایی با ماکیاوللی" را به آخر برده بودم و بار دیگر سرگرم خواندن "شهریار" به ترجمه­ی آشوری شدم، متحیر که چرا در آن از مترجم پنجاه سال پیش این متن نامی نیامده؛ بعد از آن مقدمه­ی فولادوند بر "ماکیاولی" اسکینر را باز خواندم و باز هم متحیر که چرا از این همه تلاش ارزنده­ی آشوری برای بهبود ترجمه­اش یادی نشده؛ یاد مصاحبه­ی فولادوند افتادم که به جای قدردانی از مترجم اسبق "جامعه­ی باز" پوپر به تمسخر او پرداخته بود؛ و

اما این تنها بیماری بزرگان نیست. ما نوآمدگان هم این بیماری را از آنان گرفته ایم – و چه حیف اگر از همه­ی داشته­هاشان همین را گرفته باشیم: چند وقت پیش با دوستی همسن و سال حرف می­زدم که مصاحبه یی از دریدا به فارسی برگردانده بود و بخش­هایی از اشارات دریدا به افلاتون را در ترجمه­ی لطفی نادرست یافته بود و بنابرآن کار او را زیر سوال می­برد و کل کار بابک احمدی درباره­ی دریدا را هم مزخرف می­شمرد. به مناسبت بحث، مثال آلن باس را زدم که مترجم سرشناس آثار دریدا به انگلیسی است و وقتی استنادات دریدا به متون آلمانی فروید را با ترجمه­ی انگلیسی استریچی همخوان نیافته، به جای نادیده گرفتن یا تخریب او (کاری که ما می­کنیم)، عین ترجمه­ی او را در ترجمه­ی خود آورده (کاری که ما نمی­کنیم) و در پی­نوشت­ها توضیح می­دهد که برای درک منظور دقیق دریدا به جای فلان تعبیر بهتر است یا باید فلان تعبیر را گذاشت، و
و ما. مایی که همان اندازه که "انسان آرشیوی" بوده ایم و نان گذشته­ی خود را می­خوریم، در قبال دیگران یکسر بی­حافظه ایم. چه بسیار که متنی نوشته ایم و برای "اصیل" یا "عمیق" جلوه دادن خود از ذکر منابع "فارسی" خودداری کرده ایم و چه بسیار که، حتا نامسئولانه­تر، چنین منابعی را اصلا" ندیده ایم. نوعی نخوت نظری، نوعی فاشیسم فکری، در همه­ی ما هست که نهال نازک فرهنگ را مجال بالیدن نمی­دهد. و از این همه این حسرت می­ماند که، ای کاش بزرگان ما بزرگوارتر بودند و نوآمدگان ما فروتن­تر