کارکرد روشنفکران شرقی*

در واکنش به نوشته­های اخیرم در باب سیاست و روشنفکری، امید مهرگان، از نویسندگان روزنامه­ی "شرق"، مرا "احمق"، "پتی­بورژوای پست­مدرن"، مشغول "لاس زدن­های واسازی­گرایانه" و پهن­کننده­ی بساط "قرتی­بازی­های بورژوایی"، "توله­سگ خانگی"، "توله­سگ" تحت حمایت "بورژوازی"، که تازگی چیزهایی هم در باب سیاست "بلغور" می­کند، موجودی واجد "بلاهط"، با پشتکاری "شهرستانی"، درگیر بازی­های "ابلهانه و لوس"، نماینده­ی ذهنیتی "جهان­سومی" و "بدویتی ملال­آور"، تکرارکننده­ی "کلیشه­های تهوع آور"، پیرو منطقی "بیمارگونه و پارانوئیک"، و دارای موضعی "خنثی و اخته" و نه چیزی جز "باد هوا" خوانده است.
القاب و عناوین به کنار؛ گفته بودم از انتقاد استقبال خواهم کرد. حالا هم همین کار را می­کنم. در متن مشوش مهرگان، از میان اتهامات وارده آن­هایی را که جنبه­ی انتقادی­تری داشت برگزیده­ام و در حد بضاعت پاسخ می­دهم.
1. مهرگان مقاله­اش را با این ادعا آغاز می­کند که کل فلسفه برای من در فرق بین "ت" بی­دسته و "ت" دسته­دار خلاصه می­شود و تا همین دو هفته پیش همه­چیز در نظرم صرفن "متن" بوده، اما این اواخر به صرافت افتاده­ام در باب نسبت روشنفکر با سیاست "اظهار لحیه" کنم. اول، در سطح نظری، این که درک من از فلسفه چیست ربطی به سیاست ندارد (فلسفه جواز سیاست­ورزی نیست). ظاهرن جرم­ام این است که نخواسته­ام با فلسفه­ نسخه­ی سیاسی بپیچم – هرازگاهی هم پروژه­ی تامین مبانی فلسفی برای اصلاح طلبی ایرانی به یاری فلسفه­ها­ی اروپایی توسط فرهادپور- مهرگان را به نقد کشیده­ام. دوم، در عمل، اگر منظور از پرداختن به سیاست، امضا کردن بیانیه­های انتخاباتی و تجویز نسخه­های سیاسی باشد، من چنین کاری نکرده­ام. اما مدت­ها پیش از این دو هفته، هرازگاهی مطالبی در باب گفتمان سیاسی روز نوشته­ام، از جمله دو مقاله­ی مشروح در نقد دیدگاه فرهادپور- مهرگان در همین وبلاگ ("روشنفکران رسانه­یی و اسب دموکراسی" و "رادیکالیسم بنیادگرا") که نه پاسخی از سوی او و مرادش در پی داشت و نه حاضر به انتشار آن­ها در "شرق" شدند.
2. مهرگان تلاش من برای ارائه­ی تعریفی از "کارکرد روشنفکری" را "عطش ناب‌گرايِ قرن هفدهمي به ارائه‌ي تعريفي دقيق و جامع از هر چيز و رميدن از هر نوع تناقض" می­داند. اما من این تلاش را کاملن التقاطی و امروزی می­دانم. اتفاقن به گمان­ام تلاش برای "نفی" (و نه "تشکیک") در هر تعریفی نشان­دهنده­ی نوعی پسامدرنیسم کودکانه و دریداگرایی ساده­انگارانه است. گو این که، برخلاف ادعای آغازین مقاله­، من نه در پی کشف ماهیت "سوژه" ی روشنفکر (چیستی او)، بل به دنبال شناختن پراکسیسی بوده­ام که کار یک روشنفکر به عنوان یک عامل اجتماعی را تعیین می­کند. از دید من، نقطه­ی مقابل تلاش برای شالوده­شکنی تعاریف، همان ولنگاری مفرط و از قضا "جهان­سومی" است که ملغمه­یی از رادیکالیسم و آنارشیسم می­سازد تا ارکان ارزیابی­ها و صلاحدیدش در تشخیص و تحویل نقش­ها به عاملان اجتماعی را از گزند هر انتقادی مصون نگه دارد. همین توسل به "خشونت" اتفاقن "زبانی"، و توجیه هر اقدامی به یمن ناگزیری و پسندیدگی "تناقض­ها" نیست که به امثال مهرگان اجازه می­دهد تا با نظارت استصوابی خود صلاحیت برخی را به عنوان منتقد، مترجم، نویسنده، و ... تایید کنند و برخی دیگر را فاقد صلاحیت بشمارند، بی این که دلایل و معیارهای مشخص – و بنابراین قابل­انتقاد -- ی ارائه کنند؟
3. برخلاف گفته­ی مهرگان، حرف من این نیست که "ما اصلآ روشنفکر نداریم" (نمی­دانم این حکم را چرا و چگونه به بحث من ربط داده)، یا بعضی­ها روشنفکر نیستند "چون اصلآ تعریف روشنفکری و کارکردش را نمی­دانند" (باز هم نمی­دانم این نقل قول از کجای مطلب من استخراج شده). حرف من این است که هر فردی برای ایفای نقش روشنفکری، دانسته یا نادانسته، باید شرایطی را احراز ­کند، ملزوماتی را رعایت ­کند، تا کار اش در حیطه­ی کار روشنفکری قرار بگیرد -- و اگرنه، نگیرد. کم­ترین فایده­ی این بحث هم به گمان­ام تلاش برای تشکیک در این شرایط و ملزومات، و در نتیجه کمک به روشن شدن وظایف و اختیارات شهروندان، و در نهایت مسئولیت­­پذیری ساختار قدرت در یک جامعه­ی مدنی است.
4. مهرگان در پایان مقاله­اش اطمینان می­دهد که رویکرد من در هر شرایطی "بی­خاصیت" است و بنابراین به هیچ کس بر نخواهد خورد و هیچ کس مانع سخن من نخواهد شد. من به عکس فکر می­کنم. فکر می­کنم امثال من که این سال­ها از حمایت دولت اصلاحات و تریبون­های اصلاح طلب برای "سخن­پراکنی" بهره ­یی نبرده­اند بعد از این هم بی­بهره خواهند ماند. اتفاقن امثال مهرگان که تریبون­ها را در اختیار داشتند و سخن بی­خاصیت­هایی مثل مرا سانسور کردند، با "خاصیت" ی که در آن­ها هست، از فرصت آتی هم برای "لجن­پراکنی" بهره خواهند برد.

* بازتاب‌ها

__________________________

1. نوشته­ی روشنگر شیوا مقانلو را هم در ادامه بخوانید.

2. احمدرضا همتی­مقدم، دیگر نویسنده­ی "شرق" و همکار مهرگان، که در اوراق "اندیشه" ی روزنامه به تحلیل گزاره­های منطقی – فلسفی می­پردازد، "ضعف بزرگ" سخنان امثال من را (نمی­دانم چرا این­قدر از بردن نام­ام شرم­شان می­شود!) این می­داند که "‌با ترجمه چند كتاب از كساني كه به اصطلاح فيلسوفند {دریدا و بارت و بودریار و ... را می­گوید} به نوعي گرانديوزيتي رسيده‌اند. سخناني كه هبچ دليل متقني ندارد و پر از مغالطات است." او این "گراندیوزیتی" را مخصوص کسانی می­داند که "الفباي فلسفه نمي دانند و فكر مي‌كنند كه فيلسوفند و حال رداي روشنفكري در وجهي دگر و نقد روشنفكري پيشه خود ساخته‌‌اند. اين‌ها فلسفه را با مزخرفاتي از آنچه ترجمه كرده‌اند اشتباهي گرفته‌اند." همتی در ادامه نتیجه می­گیرد که "همين ضعف عقلانيت است كه باعث مي‌شود هر فرد ماجراجويي به خود اجازه ياوه‌سرايي دهد." از نظر او کسانی که به نقد موضع آنان در انتخابات اخیر می­پردازند "گرفتار بي منطقي و استدلالاتي غير مربوط به لحاظ فلسفي و البته گرفتار سخافت خويش" اند؛ و توصیه­­ی او به خوانندگان این که "به نقد اميد مهرگان از اين جماعت كه به نظرم يكي از نوشته‌هاي بي نظير اوست" رجوع کنند. گفته بودم که برای من فلسفه­دانی شرط مشارکت در گفتمان سیاسی نیست. اما انگار قضیه این نیست، همتی می­گوید مشکل این است که من فلسفه نمی­دانم. کسی که مقاله­ی مهرگان را اوج فلسفه­دانی می­شمارد هم که معلوم است تا چه حد فلسفه می­داند.

3. علی اصغر سیدآبادی تاملی دارد تحت عنوان "چرا نمی توانیم با هم گفت و گو کنیم؟". همچون همیشه، قدردان مشارکت متین و انتقادی او هستم.

4. بزدلی را ببینید. ظاهرن ذره یی از آن عضو مورد علاقه­ی دبشی­ها هم در وجود مهرگان نبود تا مقاله­اش را به همان شیوه­ی "آبرومندانه" (همان هماهنگی فرم و محتوا، که مورد استقبال دوستان­­اش هم واقع شد) چاپ کند: نوشته­اش با حذف همه­ی هتاکی­ها و با افزودن مقادیری ژیژک و بدیو به جای آن، به شکل بهداشتی و بی­خطر، دیروز در شرق منتشر شد. من فرض را بر این می­گذارم که او قلبن خواهان انتشار مقاله­اش به همان شکل اصلی بوده، منتها عقلن سر خم کردن در برابر سانسور و در عوض حفظ موقعیت و مواجب خود را بر آن ترجیح داده: آن از صداقت و این از جسارت. نام مرا هم مطابق معمول نیاورده، تا مبادا به زور قانون جامعه­ی مدنی منفور و دموکراسی پر از تناقض مجبور به درج جوابیه­­ام باشد. نیاوردن نام­ام یک دلیل دیگر هم دارد. مهرگان به جای مطالعه­ی کامل و سپس انتقاد از آرای "وبلاگ­نویسان منور"، فقط به نقل­قول­هایی در حد یکی دو جمله نیاز دارد تا هم به امثال من توهین کند و هم این­ها دستاویز حمله­­ی حقیرانه­اش به امثال طباطبایی باشد. وگرنه:
الف) آیا من بیانیه امضا کردن یا اعلام حمایت را محکوم کرده­ام؟ یا این که فقط هشدار داده­ام کنش سیاسی روشنفکرانه در همین خلاصه نمی­شود، ادای دین سیاسی به معنی در گوشه­ی خانه یا کنج روزنامه جا خوش کردن و هر چهار سال یک­بار رای دادن و رای خود را جار زدن نیست؟
ب) آیا من در تمام مقالات اخیر، موضع خود را درباره­ی انتخابات توضیح ندادم؟ آیا اعلام عدم شرکت در انتخابات، به دلایل عدیده یی که بعضن ذکر کردم، موضع گیری نبود؟ آیا موضع گیری فقط پای بیانیه­ها را امضا کردن است؟ در جریان این انتخابات بسیاری از افراد ناموافق هم موضع گیری کردند، از گنجی تا عبادی، از آجودانی تا پرهام و دوستدار، که موضع گیری شان انعکاس آن­چنانی در ژورنال­های ایرانی نیافت. بسیاری دیگر هم اعلام موضع نکردند: استاد فلسفه­ی سیاسی، بشیریه هم ظاهرن موضعی در قبال انتخابات نگرفت؛ او هم به ناب­گرایی فکری سنتی یا پست­مدرن دچار بود؟
پ) اگر درگیر شدن در کنش سیاسی به معنی انتشار نوشته یی در روزنامه­ی شرق باشد، بسیاری آماده بودند تا دست­­شان را به این ابتذال آلوده کنند، ظاهرن خود مهرگان و همکاران­اش علاقه­ی وافری دارند که دستان برخی پاک بماند: آلودگی­شان هم انحصاری است.