انتخابات ایرانی

این فرض بعید اما کاملن محتمل را در نظر بگیرید که خاتمی می­توانست برای بار سوم در انتخابات ریاست­جمهوری شرکت کند: تردیدی هست که برای بار سوم و با رای کمابیش بالایی در دور اول به پیروزی می­رسید، و در نتیجه اصلن صحبتی از "شگفتی" نبود و تحلیل­ها نشان می­داد که مردم از اصلاحات تدریجی خاتمی حمایت می­کنند و اصلن بحث "فقر" در بین نیست؟ ادعا می­شود که عامل تعیین­کننده در انتخابات اخیر، در تحلیل نهایی، "فقر" بوده، اما تحلیل­هایی که اساس خود را بر این عامل استوار کرده­اند اسیر سوء تفاهم اند. شاید پذیرش فرض نخست، پذیرش پیامد مفروض آن، تنها بسته به پیش­بینی­های خیالی باشد، اما ادعای دوم زمینه­هایی کاملن واقع بینانه دارد. تحلیل فقرنگر خود از فقر نگرش ناشی می­شود، زیرا (در عین احتیاط آماری که به شدت باید به خرج داد):
الف) اطلاق لفظ "شگفتی" یا "سونامی فقر" در مورد انتخابات اخیر کاملن بی­مورد است، شگفتی زمانی بود که احمدی­نژاد در دور اول به پیروزی قاطعی می­رسید (شبیه انتخاب خاتمی در 8 سال پیش)، یا با رای بسیار بالایی به دور دوم می­رفت – در فاصله­ی یک هفته 12 میلیون به تعداد فقرای ایران افزوده شد؟
ب) ماهیت انتخابات اخیر در دور اول "ایجابی" بود و در دور دوم "سلبی"؛ بنابراین نتیجه­ی نهایی انتخابات هم ماهیتی سلبی دارد: عمده­ی آرای مردم در نفی رقیب بود نه در اثبات حریف. تعیین عامل ایجابی پیروزی یک کاندیدا تنها در صورت وجود گزینه­های متنوع معنا دارد: این انتخابات در نهایت شکست اصلاح طلبان بود نه پیروزی محافظه­کاران.
پ) هر کاندیدایی که همراه رفسنجانی به دور دوم می­رفت پیروز نهایی بود. اصلاح طلبان کاملن محق بودند: آن­ها برای پیروزی فقط به دو میلیون رای دیگر نیاز داشتند؛ قالیباف و کروبی هم همین­طور -- حتا به رایی به کمتر از این نیاز داشتند. در مجموع 4 رقیب اصلی رفسنجانی (این سه به همراه احمدی­نژاد) دیدگاه­هایی بسیار دور از یک­دیگر داشتند اما رایی به شدت نزدیک به هم کسب کردند. اگر پیروزی هر کاندیدا به یمن 1 تا 2 میلیون رای بیشتر را باید ناشی از باور اکثر مردم به دیدگاه او شمرد، پس: اگر معین آن رای را آورده بود تحلیل­ها به این سو می­رفت که مردم (توجه کنید که این­جا از اکثریت مردم حرف می­زنیم) هنوز به اصلاحات و اصلاح طلبی اعتقاد دارند، اگر قالیباف آن رای را آورده بود تحلیل­ها در این راستا بود که مردم از بی­نظمی و شلختگی خسته شدند و به فردی آراسته و بااقتدار رای دادند، و اگر کروبی آن رای را آورده بود تحلیل­ها بر این مبنا می­شد که تمایل به حل عاجل مشکلات مالی (و نه اقتصادی) و صد البته ذهنیت طایفه­گرایی (نکته­ یی نادیده گرفته شده در تحلیل آرای او) در میان مردم تشدید شده، و حال که احمدی­نژاد آن رای را آورده تحلیل­گران طبعن مساله­ی فقرزدایی و عدالت­خواهی مبنا قرار می­گیرد.
من، بی این که واقعیت هولناک بی­عدالتی و زندگی زیر خط فقر بخش بزرگی از این ساکنان کشور نفت­خیز با درآمدهای ارزی هنگفت را نادیده بگیرم، گمان می­کنم انتخاب احمدی­نژاد با انگیزه­های متفاوت و متنوعی صورت گرفته. هرچه باشد محرک اصلی مردم برای انتخاب احمدی­نژاد فشار فقر نبود: رقیب او هم به همان اندازه بر ایجاد رفاه اقتصادی تاکید کرد و البته کم­تر کسی در قدرت افزون او برای اجرای برنامه­های­اش تردید داشت. اما اگر مساله نه قدرت که صداقت بوده باشد، باز هم باید از تقلیل این آرا به انگیزه­های اقتصادی احتراز جست ، زیرا:
الف) 8 سال پیش، خاتمی به عنوان نامزدی در برابر مسبب مفروض بی­عدالتی­های اقتصادی به پیروزی رسید که هیچ برنامه و حتا وعده­ی مشخصی در بخش امور اقتصادی و معیشتی نداشت.
ب) 4 سال پیش، خاتمی در شرایطی به پیروزی دوباره رسید که کابینه­ی او گره چندانی از کار فروبسته­­ی معیشت مردم نگشوده بود، آن هم در حالی که در همان دوره نامزدهایی با دیدگاه­ها و وعده­های مشابه با احمدی­نژاد حضور داشتند و از خاتمی شکست خوردند. پس آیا در 4 سال گذشته مردم آن­قدر فقیر شدند و آن­قدر بی­عدالتی دیدند که دیگر فکر و ذکرشان معیشت­ شد؟
در 4 سال گذشته، از یک سو بهای نفت پیوسته رو به ترقی بود و مردم هم این سال­ها از فقر مستمر رنج کشیدند اما به فقر مضاعف دچار نشدند (تورم و بیکاری رشدی "مطابق معمول" داشت)، و از سوی دیگر اصلاح طلبان با همه­ی انحصارطلبی­ها و سوء سابقه­ها، آن­چنان تبعیضی نسبت به اقشار اجتماع اعمال نکردند که اسباب انزجار و موجب انتقام­گیری­ای این­گونه باشد (حتا اگر تنها به این دلیل که اصلن بخش بزرگ انتصابات و امتیازات در اختیار آنان نبود).
در جریان مرحله­ی دوم، بسیاری بحث همانندی این انتخابات با انتخابات ریاست­جمهوری فرانسه را پیش کشیدند. به­عکس، من می­خواهم بر ناهمانندی انتخابات ایران با انتخابات اخیر فرانسه تاکید کنم. ماه­ها قبل از برگزاری این همه­پرسی، همه­ی احزاب سیاسی و اقشار اجتماعی به بیان دیدگاه­های موافق و مخالف پرداختند، راه­پیمایی کردند، میتینگ برگزار کردند، بیانیه صادر کردند و ... بر این اساس بارهای بار نظرسنجی­هایی به عمل آمد که نشان داد نتیجه­ی انتخابات به نفع مخالفان خواهد بود، و دلایل آن­ هم در سطح نظر و عمل کاملن مشخص بود: همه­پرسی برگزار شد و هیچ تحلیل­گری هم دچار شگفتی نشد، اتفاقن همه همان تحلیل­هایی را ارائه دادند که از پیش زمینه و نمود عینی آن وجود داشت: اشتیاق فرانسوی­ها به حفظ فردیت و اولویت خود در اتحادیه­ی اروپا، در کنار ناخشنودی از دولت شیراک، و ... . اما شواهدی که نشان دهد در سال آخر دولت خاتمی، مردم به­طور خاص و در وهله­ی نخست از فقر اقتصادی و بی­عدالتی اجتماعی به تنگ آمده­اند کجا است؟ آیا این همه را در دل نگه داشته بودند تا در روز انتخابات، از خاتمی و خاتمیست­ها انتقام بگیرند؟ اگر نه، مردمی که در دهه­های گذشته به لحاظ اقتصادی شرایطی بسیار بدتر از این تاب آورده و در انتخابات هم شرکت کرده و بالاخره از میان گزینه­های موجود انتخاب­شان را هم کرده­اند، همین مردمی که برای بار دوم هم رفسنجانی را به ریاست­جمهوری برگزیدند، با چه چرخش مشهودی از ادامه­ی این روند دست شستند؟
پاسخ را آشکارا می­توان در اشتیاق مردم به "تغییر در حد امکان" جست. و در این میان مهم نیست که کسی که می­خواهد نماینده­ی این تغییر باشد کیست. به­ویژه، به یاد آورید که لاریجانی بارها و با لحنی به مراتب صریح تر، از خشکاندن ریشه­ی مفاسد اقتصادی و رسیدگی به وضع معیشی مردم سخن گفت، اما او نماینده­ی تغییر نبود و بنابراین بخت بلندی برای پیروزی نداشت. خاتمی یک استثنا بود، او به عنوان نماینده­ی تغییرات تدریجی و تضمین­کننده­ی استمرار اندک آن، در صورت حضور می­توانست برنده­ی این انتخابات باشد – اما امکان نمایندگی کردن تغییرات مد نظر او تنها یک توهم بود، دوم خرداد بدبختانه فقط با خاتمی معنا می­یافت؛ به همین نسبت، هریک از دیگر نامزدهایی که تاکنون در مسند ریاست­جمهوری نبوده­اند هم نماینده­ی نوعی تغییر (تغییری قطعن غیرقابل­تقلیل به عامل اقتصادی) بودند، هرچند که تغییرات مد نظر آن­ها از جهات مهمی با هم تفاوت داشت.
این واقعیت که "انتخابات ایرانی"، انتخاب مردم ایران، به معنایی که در دموکراسی­های حزبی دیده می­شود، انتخابی ازپیش­اندیشیده نیست، با در نظر داشتن دایره­ی مشخص انتخاب­ها، تقلیل حاصل انتخابات به طغیان توده­ها علیه استضعاف را زیر سوال می­برد. این تقلیل به معنی از یاد بردن محدوده­ی گزینه­ها و نادیده گرفتن مشخصات انتخابات ایرانی است، انتخاباتی که هم آمار و هم آثار آن بیش از "احتمالات"، با "امکانات" سروکار دارد: این انتخابی "مطلق" از بین تمام گزینه­های محتمل نبود، انتخابی "نسبی" از میان گزینه­های ممکن بود. به این فرض بعید اما بازهم کاملن محتمل بیاندیشید که شیرین عبادی هم به عنوان یک نامزد احتمالی (به عنوان یک "زن – برنده­ی جایزه­ی صلح نوبل") می­توانست برنده­ی این انتخابات باشد و آن­وقت مهم­ترین دغدغه­ی مردم ایران به­جای مشکلات اقتصادی، حقوق انسانی تلقی می­شد. حال، همان اندازه که اغراق این تلقی می­تواند به دور از واقعیت باشد، تقلیل آن دیگری نیز نسبتی با واقعیت ندارد: تحلیل فقرنگر در بهترین حالت گم­راه­کننده است.