مناظره مختومه شد

سیدآبادی در ادامه­ی نقد پیشین خود بر بحث من در باب قانون و سانسور، انتقاداتی تازه را پیش کشیده. به­گمان­ام همچنان در نقاطی اشتراک و در نقاطی افتراق داریم. نکته­یی که من مایل بودم بیش­تر مورد توجه قرار گیرد همان تاکید بر قانونی بودن سانسور بود که باز هم چنان که باید و شاید مد نظر نیامده. من در مقابل متن او که عنوان "نفی سانسور" را داشت برای متن خود عنوان "نقد قانون" را انتخاب کردم و به­تاکید گفتم که با این همه قانونی بودن سانسور اصلن دلیل بسنده­یی برای موافقت حتمی ما نیست. قانونی بودن لزومن به معنای مشروع بودن یا محترم بودن از دید "شخص" ما و زندگی "شخصی" ما نیست. می­توان، و باید، قانون را به نقد کشید، اما هرچه باشد در این مملکت سانسور بر اساس قانونی اتفاقن نوشته­شده وجود دارد و برخلاف اعتقاد سیدآبادی، من باور ندارم که در این­جا سانسور بر اساس قانونی نانوشته، مثلن سلیقه­ی شخصی فلان بررس در وزارت ارشاد، عمل می­کند. هم از این رو، باز هم دقیقن برخلاف سیدآبادی که می­گوید در این­جا "سانسور نیست اما سرکوب هست"، می­گویم که در بحث و مثال­های ما سرکوب نیست اما سانسور هست.
در سرتاسر بحث سیدآبادی، با وجود اشاراتی به­جا در مورد ابهامات و کاستی­های بحث من در باب سرشت قانونی سانسور، این پرسش بی­پاسخ می­ماند که پس اقتدار سانسور از کجا می­آید؟ سیدآبادی در قانونی بودن سانسور در ایران تشکیک می­کند، اما دلیلی هم در اثبات غیرقانونی بودن آن نمی­آورد. اگر فلان بررس وزارت ارشاد به دلایل غیرقانونی کتابی را توقیف کرده باشد قاعدتن در صورت شکایت مولف نظام قضایی باید به آن مجوز اعطا کند، وگرنه نظام قضایی (حقوقی، قانونی) نیز بر حکم پیشین صحه خواهد گذاشت. در مقابل، سیدآبادی باز هم بر بحث "پیش­دستی" و جلوگیری که در مفهوم سانسور مستتر بوده انگشت می­گذارد و آن را عامل اصلی تفاوت "قانون" و "سانسور" می­داند. اما من همچنان معتقد ام وقتی ملاک ما تعقیب قانون باشد، که ممکن است آن را ناعادلانه یا نامشروع بشماریم، عدم ارزیابی قانونی پیش از عمل دردی را دوا نمی­کند: خیلی ساده، در عرصه­ی وبلاگ­نویسی سانسور به معنای مد نظر سیدآبادی وجود ندارد، یعنی برای گذاشتن پستی روی وبلاگی مجبور نیستید "پیشاپیش" از کسی مجوز بگیرید؛ با این حال، گمان نمی­کنم در وبلاگ "فرانکولا" یا سایت "هنوز" مطلبی نوشته شده باشد که با قوانین جمهوری اسلامی مغایرت داشته، یا به موجب قوانین این کشور پیگرد قانونی داشته باشد، یا به فرض ارسال برای وزارت ارشاد نتواند مجوز نشر بگیرد – و این همه در حالی است که کسی مطالب ما را پیش از انتشارشان بازبینی و سانسور نکرده بوده. اگر مشکل در پیش­دستی قانونی سانسور است چرا سیدآبادی یا سایر بلاگرهای ساکن ایران در این فضای فارغ از سانسور پیش­دستانه چیزی آن­چنان ننوشته­اند که ناقض قوانین سانسور و بنابراین قابل پیگرد قانونی باشد؟ همان مثال کتاب را بزنیم: فلان نویسنده کتابی نوشته که می­داند از سد سانسور وزارت ارشاد نمی­گذرد؛ خب، ارشاد به او اجازه­ی انتشار نمی­دهد اما او مختار و مجاز است که کتاب خود را به طریق "غیرقانونی" منتشر کند و در انتظار مجازات متعاقب هم باشد.
باز هم به تاکید می­گویم که از دید من سانسور به هر رو در حدی در هر نظامی وجود دارد، تنها تفاوت نظام­ها از این نظر در محدوده و نوع قوانینی است که حد آزادی بیان را تعیین می­کند. دو مثال می­زنم. بر اساس قانون تحریم­هایی که آمریکا علیه ایران وضع کرده انتشار آثار نویسندگان ایرانی در آمریکا با محدودیت­هایی قانونی (سانسور) مواجه است. چندی پیش، ناشری آمریکایی برای انتشار اثری از شیرین عبادی اقدام کرده بود که با این مشکل قانونی مواجه شد. ناشر به دادگاه شکایت کرد و دادگاه با توجه به پرونده­ی موجود خواستار رفع این محدودیت قانونی شد و در نتیجه قانون مذکور به شیوه­یی اصلاح شد که امکان انتشار اثر عبادی فراهم آمد. مثال دیگر تازه­تر است. در جریان درج اخباری مبنی مذاکره­ی تلفنی بوش و بلر برای بمباران دفتر شبکه­ی الجزیره، دولت انگلیس به رسانه­های همگانی اخطار کرد که از درج اخباری در این رابطه اکیدن خودداری کنند، وگرنه به موجب "قانون" نشر اسرار دولتی مورد مجازات قرار خواهند گرفت. باز هم بگویم؟ سانسور هست و باید باشد: مساله این نیست که آیا باید چیزی را سانسور کنیم یا نه، مساله این است که چه چیزی را چگونه سانسور کنیم.
پس من، بحث پیش­دستی را بیهوده می­دانم. من هم فکر می­کنم گرفتن مجوز پیش از انتشار مطالب کار جالبی نیست. اما این تغییری در اصل قضیه نمی­دهد. باز هم به ضرس قاطع می­گویم که اگر از همین امروز بررسی پیش از انتشار آثار در ارشاد برداشته شود، این وضعیت اگر به خودسانسوری بیش­تر منجر نشود قطعن کمکی به تنوع و تکثر آزادانه­تر آثار نخواهد کرد. چون مساله قانونی است که انتشار برخی از انواع آثار را مجاز نمی­داند. اگر اعتراضی و انتقادی وجود دارد باید متوجه قوانین باشد نه این که در کلی­گویی­های نخبه­پسندانه­ و از آغاز عقیمی مثل "من به عنوان یک نویسنده با سانسور مخالف ام" خلاصه شود. خب، باز هم صورت قضیه را ساده می­کنم: اگر قضیه بی­قانونی سانسور پیش­دستانه در ایران است، همه­ی نویسندگان سانسورستیز الساعه در سه شماره وبلاگی بسازند و هرچه دل تنگ­شان می­خواهد بنویسند. پس چرا نمی­نویسند؟ می­خواهم بگویم تا وقتی که "قانون" پشتیبان انتشار آثار ما نباشد، چه کسی پیشاپیش مانع شود چه نه، اوضاع همین است و خواهد بود.­

...

با این همه، اعتراف می­کنم: می­دانم که ادامه­ی این بحث بی­ثمر است. در واقع، من هم ناخواسته به این بحث ادامه دادم. در آغاز علاقه­ام فقط این بود که موضوعی عملی را از منظری نظری (زبان­شناسی سوسوری) بررسی کنم و احساس­ام را نسبت به بود و نبود سانسور بگویم (که از دید من "انسان بی­سانسور انسان بی­اخلاق است و جهان بدون سانسور جهان بی­آزادی است"). اشکال اساسی آن­جا بود که من برخلاف علاقه و احساس­ام این بحث را ادامه دادم و طبیعی است که آشوب مثال­ها و مفاهیم هم کم­تر کمکی به روشن­تر شدن آن کند. خود من، که استعداد بسنده­یی برای سفسطه­بازی دارم، می­توانم ساعت­ها استدلال کنم که نه تنها تمایز ذات قانون و نمود سانسور به همین سادگی نیست بل حتا تفکیک سانسور و سرکوب هم از اساس اشکال دارد!
و با این حال، ادامه­ی بحث با یک نیت خاص صورت گرفت و یک نتیجه­ی خاص را برای من مشخص کرد. نیت خاص من مخالفت با دید ساده­انگارانه و اغلب متفرعنانه و توهم­بار روشنفکران ایرانی بود که از تلاش در راه آزادی بیان فقط ناله و نفرین کردن و نق زدن و ژست گرفتن­اش را یاد گرفته­اند و مسئولیت سخت نقد قانون را در سخن ساده­ی نفی سانسور خلاصه کرده و خیال خود و خوانندگان­شان را راحت می­کنند (گفتن ندارد که از دید من سیدآبادی و امثال او از این قاعده مستثنای اند). نیت خاص من این بود و امید عام من این که با وجود عدم آمادگی شخصی، این عرصه با مشارکت مدافعان دوآتشه­ی آزادی بیان به چشم­اندازهای روشن­تری گشوده شود. ساده بگویم، امیدم این بود که در ادامه­ی این بحث این واقعیت را روشن­تر ببینیم که اگر آزادی بیان بیش­تری می­خواهیم، این مهم تنها به یمن تهور و تلاش بیش­تر برای بهبود وضع قانون و گسترده­تر کردن دایره­ی آزادی­های عقیدتی و عملی میسر خواهد شد، نه با مخالفت متوهمانه با هیولایی به نام سانسور که انگار فقط برای سرکوب روشنفکران دگراندیش زاییده شده. می­خواستم بگویم که سانسور قانونی است و فقط با بهبود قانون می­توان به بسط آزادی بیان امیدوار بود. می­خواستم بگویم و نشان دهم (که بدبختانه این تنها دستاورد بحث­ام بود) که روشنفکری ما نسبتی با نقادی ندارد، جز مخالف­خوانی کاری از دست­اش بر نمی­آید، روشنفکری که نه جامعه­ی خود را می­شناسد و نه اهمیتی برای عوام­الناس تصدیق­کننده­ی قوانین قائل می­شود، روشنفکری که به محض آن که اختیار قانونی برای سانسورگری به دست­اش می­افتد ­بسا از قضا خود گوی سبقت را از همه­ی قانون­گذاران می­رباید (چه مشاور ناشری باشد در امر ارزیابی آثار برای انتشار، که من خود هستم، چه سردبیر و ستون­نویس روزنامه­یی مخالف با نقادی­های نویسنده­یی که من خود باشم). می­خواستم بگویم که فخرفروشی­های فردی و سینه چاک دادن در صف سانسورستیزی راه چاره نیست، از راه اصرار بر تشکیلات مدنی و روش­های متمدنانه، با توجه به تجربه­های تاریخی است که می­توان سانسورستیزی را از راه نقادی قانون به پیش برد، و ...
اما نتیجه­ی از پیش مشهودی که باید می­گرفتم هم این بود که، خوش­خیال­خان! این بحث­ها بی­فایده است! همین که بلاگرهای روشنفکر سانسورستیز رعایت حال­ات را کردند و حرف­ات را نشنیده گرفتند برای­ات بس باشد. این که شیوه­ی بحث روشنفکرانه نیست، می­خواهی متمدنانه و منتقدانه مناظره کنی، اما این نمی­شود. کافی بود چهار تا فحش آبدار نثار سیدآبادی می­کردی و او را احمق و بی­سواد می­خواندی و سیدآبادی هم تو را خائن و بزدل می­خواند و آن­وقت بازدیدکننده می­خواستی، روزی چهارصدتا، کامنت روزی بیست تا، لینک روزی ده تا ... خب، نه من آدم آن­جور بحث­ها هستم و نه آدم­های این­جا ظاهرن حوصله­ی این جور بحث­ها را دارند. باشد، بی­خیال، بعد از این هم باز هم فقط برای مخاطبی خیالی می­نویسم، و بس! از دید من این مناظره مختومه است. از سیدآبادی هم به­خاطر توجه مجدانه و مشفقانه­اش ممنون ام. تمام.