فرانكولاژ: هزل­گويي ذهني تب­دار

معصومه­ علي­اكبري*

به نظر من انگيزه‏ى نقد يك اثر هنگامى پديد مى‏آيد كه اثر بر يكى از قواي احساس، فاهمه، يا وجدان (حداقل بر يكي از آن­ها) اثر بگذارد. اما «فرانكولا» چنين اثري بر من نگذاشت. پس نمي­خواهم آن را نقد كنم. آن­چه مي­نويسم حرف­هايي است كه بعد از خواندن «فرانكولا» و به سائقه­ي آشنايي قبلي با بعضي ترجمه­هاي يزدانجو (كه گاه معرفي و نقدشان كرده­ام) به ذهن­ام هجوم آورد و مرا وا داشت تا به صورت يادداشتي بر «فرانكولا» آن حرف­ها را سروسامان دهم.
پيام يزدانجو اطلاعات فلسفى و ادبى‏اش را به هم درمى‏آميزد. از اين به آن ورود مى‏كند و چيزى به نام داستان - گزارش روزانه (ى احتمالاً فلسفى) پديد مى‏آورد. اطلاعاتى كه از دانش هرمنوتيك دارد به اضافه‏ى مطالعات ادبى‏اش با همديگر ممزوج شده‏اند و حاصلى به بار آورده‏اند به نام «فرانكولا» كه بهتر است بخوانيم­اش «فرانكولا‍‍ژ». چون كولاژي است از بعضي شخصيت­هاي شناخته­شده­ي داستاني به اضافه­ي نظريات بيوتكنولوژيكي و شبيه­سازي­هاي مجازي و ژنتيكي. اين كولاژ فاتحه‏ى بشريت را مى‏خواند در پيمودن قله‏هاى كمال ِ نه خير، بلكه شرّ! فرانكولا، ابرانسان ساخته‏ى دست يزدانجو، تركيبى است از فرانكشتاين و دراكولا. اين رويه‏ى قضيه است. پشت قضيه مى‏شود همان ناتوانى بشر در رسيدن به معراج شرّ و برهم خوردن همه‏ى مرزها. يعنى اين كه آن نظريات انسان‏شناختى فرانكشتاين و استوكر بر مبناى انسان‏سازي­هاى مجازى تركيب شوند، حاصل­اش مى‏شود انسان­هاى بى‏روح و سردى كه حتا عرضه‏ى خشونت ورزيدن را هم ندارند. همه چيزشان در اختيار يك دكمه است در دست اربابهاى صنعت فرامدرن شبيه‏سازى.
فرانكشتاين خالق به جاى مخلوق‏اش با دراكولا (مخلوق استوكر) به هم مى‏آميزند تا اسم تركيبى و جذاب موردنظر پيام يزدانجو را بسازند. اين هر دو اسم مى‏شوند نماد خباثت ذات انسان امروز. يكى با كشتن و ديگرى با خون­خوار پروردن اين خباثت را به نمايش مى‏گذارند. به همين دليل هم يزدانجو معتقد است كه قهرمان­اش يا همان پرومته‏اش (كه اصلاً معلوم نيست چرا پاى پرومته به وسط ماجرا كشيده مى‏شود؟!) يك «ويران‏ساز» است.
يزدانجو «ويران‏ساز» را اين گونه معنا مى‏كند: ويران‏ساز يعنى هم ويران مى‏كند هم مى‏سازد. چه چيز را مى‏سازد؟ ويرانى را. ويران‏ساز يعنى كسى كه ويرانى را آباد نمى‏كند، بلكه آبادها را ويران مى‏سازد. تأمل بر اين مفهوم مى‏تواند يكى از نكات قابل توجه و احتمالاً مورد نظر يزدانجو باشد. حاصل و برآورد همه‏ى نظريات مدرن و پسامدرن به آفرينش (يا بهتر است بگوييم به جعلِ) انسانى ختم شده كه هر چند جوهره‏اش خشونت است اما توان خشونت ورزيدن هم ندارد. خشونت­اش از شدت تكثير در همانندسازى شده‏ها و در يك فضاى سرد و خنثا، بى‏بو و بى‏خاصيت مى‏گردد. اگرچه اين سيلان سرد خنثا، خود مى‏توانسته حاصل خشونت باشد، اما اكنون خشونت را هم بى‏خاصيت و عاجز كرده است. تكثير خشونت به ناتوانى خشونت انجاميده است و شايد اوج ويران‏سازى همين باشد. البته اين­ها كه نگارنده مى‏نويسد بخشى به خاطر تصريح كلامى خود يزدانجو است نه اين كه خواننده بر اثر تاملات ژرف فلسفي و انسان­شناختي در متن پيچيده­يي به نام «فرانكولا» به آن رسيده باشد. در واقع خواننده براي فهم چنين امري اجتياجي ندارد كه خود را به دردسر بياندازد و زحمت بكشد تا معناي پنهان يك اثر فلسفي را كشف كند.
نكته‏ى دوم قابل تأملى كه مى‏توان از لابه‏لاى توضيحات يزدانجو به دست آورد، جنگ نظريه‏ها و بحث­هاى فلسفى با علوم بيوتكنولوژيكى و علم شبيه‏سازي­هاى مجازى است. در اين جنگ­وجدل­ها تفاوت ميان شبيه و اصل از ميان مى‏رود. يزدانجو با وارد كردن اين بحث­ها به فضاى داستان - گزارش‏اش مى‏خواهد نشان دهد كه از اساس ميان واقعيت و حقيقت هم تفاوت و فاصله‏يى نيست. از همان قديم هم معلوم نبوده كه كدام، كدام است. براى همين دامنه‏ى بحث‏اش را مى‏كشاند به دوران باستان و از يونان قديم مى‏گويد و ايران قديم كه نماد دو تمدن شرق و غرب بوده‏اند. دو تمدنى كه يكى نماد واقعيت بوده است و ديگرى نماد حقيقت. اما كدام حقيقت؟ كدام واقعيت؟ تعريف همه چيز مديون صنعت زبانى بشر است. بشر يونانى خوب توانسته از امر مقدس، تقدس‏زدايى كند؛ و ايرانى هم خوب توانسته يك امر نامقدس را مقدس‏نما سازد. يعنى يونانى‏ها توانستند حقيقت متافيزيكى را واقعيت فيزيكى بخشند و ايرانى‏ها هم به­خوبى توانستند از يك واقعيت فيزيكى يك حقيقت متافيزيكى خلق كنند (البته فراموش نكنيد كه اين­ها اظهارات پرومته‏ى پسامدرنِ پيام يزدانجو، يعنى فرانكولا است و اظهاراتى فرانكولاژى است). نتيجه‏ى اين صنعت زبانىِ بشر در هزاره‏ى سوم اين شده است كه مرز ميان فيزيك و متافيزيك و مقدس و مقدس‏نما به هم خورده است و همه چيز در بى‏اعتبارى مطلق غوطه‏ور است. از حق نگذرم كه اين بحث جالبى است كه يزدانجو پيش كشيده است. اما اين كه توانسته باشد اين بحث را در جايگاه داستانى و روايتى خود خوب تعبير و توجيه كند، فراوان مورد تشكيك است. براى همين مى‏گويم اين داستان - گزارش روزانه به­جاى اين كه تبديل به اثر ادبى - فلسفى شود، تركيب و كولاژى از دانسته‏ها و توانسته‏هاى يزدانجو از عالم فلسفه و ادبيات است. به همين دليل هم نتوانسته در نوع خود حتا با ضعيف‏ترين نمونه‏هاى آثار ادبى - فلسفى سده‏ى بيستم مثل بعضى آثار سارتر يا كامو يا كافكا برابرى كند. بيش­تر يك بازى زبانى و نظرى با دانسته‏هاى پيشامتنى و بين­متنى است تا آفرينش متن مستقلى كه از دل بينامتنيت آثار استوكر و فرانكشتاين بيرون زده باشد.
آخرين نكته‏ى قابل توجه در اين كتاب اين است كه زن­ها براى پرومته‏ى پسامدرن هزاره‏ى سوم همان خلق­وخو و همان رنگ­وبوى زنان دو هزاره‏ى پيشين را دارند، خواه به شكل زنى باشد كه به دليل سركوب تاريخى و روانىِ خواسته‏هاى طبيعى‏اش تبديل به زنى سرد و بى‏روح و سرخورده شده كه اشك­هاي­اش از جنس يخ است، خواه زن آزاد و رهايى باشد پر از شورش و شوق طبيعى. اين هر دو تيپ هويت طبيعى زنانه و انسانى خود را حفظ مى‏كنند و بيرون از فرانكولاگرى و هيولائيت، مراقب پرومته‏ى پسامدرن‏اند – شايد بيرون گذاشته‏شدن‏شان از چرخه‏ى شبيه‏سازى بى‏روح و خشونت سرد، از روى عمد باشد. شايد بيرون مانده‏اند براى وقت مبادا در آينده‏يى كه ديگر هيچ اميدى نمانده است و تنها شانس انسانيت وجود همين دو زن است. اينها بيش­تر انسان‏ اند تا هيولا. بلد اند كه همچون انسان طبق تعريف معمولى‏اش عمل كنند، اما بلد نيستند كه هيولايى كنند. فرانكولا هم البته ناتوان از هيولاگرى است. مثل اغلب آدم­هاى ميانه‏ى اين دوران كه در هيچ چيز كامل نيستند و به نوعى ميان‏مايگى خو گرفته‏اند، هيولائيت فرانكولا با تكثير ژنتيك و يا شبيه‏سازي­هاى مجازى، تبديل مى‏شود به خشونتى ناتوان. فرانكولا خود سرآمد همه‏ى ناتوان­ها است. اين يعنى كه آدم حتا عرضه‏ى هيولاشدنِ تمام و كمال را هم ندارد. يزدانجو اين ناتوانى را به بازى مى‏گيرد و مضحكه مى‏كند. او با طنزى سرد و بى‏روح، پيشروىِ انسان را در فراصنعت و پسروى‏اش در به كارگيرى عادى قواى انسانى‏اش مثل نفرت، خشونت، تحميل و هولناك ‏نمودن خويش را ريشخند مى‏كند. فرانكولا بيش از آن كه هولناك باشد، هيولايى مسخره و بى‏دست‏وپا است كه عاقبت به درد نمايش در سيرك هم نمى‏خورد، چون نمونه‏ها و نسخه­بدل‏هاى تازه‏ترش به بازار آمده و وارد ميدان سيرك شده است. سيركى كه تماشاگران­اش ديگر نه آدم­ها بلكه مى‏توانند فرشتگان باشند، همان­ها كه در نخستين صبح آفرينش با زبان بى‏زبانى و زير لب اين گزينش خدايى را به زير سؤال كشيدند.
تكثير فرانكولاهاى ناتوان از هيولاگرى كه بيشتر به درد نمايش و خنده مى‏خورند، سرخورده شدن فرانكولا و بازماندن­اش از حلقه‏ى نمايش، تصوير نهايى يزدانجو است از تركيبِ نظريات فلسفى و روان‏شناختى و علمى مدرن و فرامدرنى كه هدف­شان خلق بود، اما اين مخلوق جديد اَبَرناتوانى از آب درآمد. اين اَبَرانسانِ ناتوانِ يزدانجو موجودى نيست كه بتوان سرگذشت او را از خلال روايت غيرروايتى و داستان - گزارشِ غيرداستانى او دريافت. كشف مخلوق جديد يزدانجو، در حقيقت كشف از متن نيست. چون اصلاً متنى به معناى روايتى و داستانى كلمه وجود ندارد. پى بردن به مشخصات چنين مخلوقى حاصل استماع اطلاعات عمومى و تخصصى نويسنده است در زمينه‏ى فلسفه و رمان و علوم نرم‏افزارى جديد كه در كتاب گنجانده شده است و همين ضعف اصلى اين كتاب است. ضعف بزرگى كه كتاب را به اثرى غيرداستانى، غيرروايى، غيرادبى و غيرفلسفى – و البته معجونى از همه‏ى اين­ها – تبديل مى‏كند و آن را بيش­تر شبيه به هزل مى‏سازد. هزل­گويى ذهنى تب‏دار كه مورد هجوم آراى پست‏مدرنى قرار گرفته است.
____________________________________________________
* اين نوشته با عنوان «يك داستان فلسفي؟» در شماره­ي اخير «جهان كتاب» (بهمن 84) به چاپ رسيده است.