قاعده ي بازي (ويرايش دوم)*

خانم دکتر احمدنیا مطلب کوتاهی زیر عنوان «قاعده­ی بازی» نوشته. این نوشته از یک سو نشان­ می­دهد بالاخره خانم دکتر و موافقان خط مشی­ ایشان هم پذیرفته­اند که وبلاگ از جنس دفتر خاطرات خصوصی نیست و قرار نیست این­جا هرچه دل­های تنگ­مان می­خواهد بنویسیم (ادعایی که من در بحث «ابتذال» و در انتقاد از پرستو مطرح کردم و جز واکنش­های انکارگرانه ندیدم)؛ از دیگر سو، این نوشته شاهدی است بر مدعای من (باز هم در بحثی که بر سر «سانسور» و بنیاد قانونی آن داشتم) مبنی بر این که محدودیت بیان بنیانی قانونی دارد، حد و حدود آن را قانونی، نوشته یا نانوشته، تعیین کرده و کار بایسته­ نقادی قانون است و قانون­گریزی کودکانه­ و جهان­سومی به اشتباهات بسیاری، از جمله همان اشتباه گرفتن وبلاگ با دفتر خاطرات، ختم خواهد شد.
با این حال، با تعمیم استدلال مطرح در نوشته­ی دکتر احمدنیا و با توجه به واکنش­های اخیر در خصوص حمایت از تجمع زنان یا عدم­مشارکت در آن حرکت، جنبه­ی جالب­تر این نوشته­ پرسش کلی­تری است که «ضمنن» پیش می­کشد: توضیح و توجیه ما در واکنش به کنش­های پیرامون­ چیست؟ و چگونه؟ پاسخ من در دو عامل خلاصه می­شود: «انتخاب اخلاقی» و «تشخیص عقلانی»: در واقع نفس هریک از این عوامل و همچنین نسبت میان این دو است که ما را به گرفتن تصمیم نهایی وا می­دارد. از این منظر، من خامش­نشینان در قبال تجمع زنان را کسانی می­دانم که یا انتخاب اخلاقی دیگری داشته­اند و یا تشخیص عقلانی­شان متفاوت بوده، و در نهایت از برآیند این دو مصمم به خامش­نشینی شده­اند. اگر از دید آنان مطالباتی که زنان مطرح کرده­اند «اخلاقن» ناروا و حمایت از آن «عقلن» نابه­جا بوده، بین ما بحثی نیست؛ وگرنه، کسانی که آن مطالبات را «اخلاقن» روا اما حمایت از آن­ها را «عقلن» نابه­جا یافته­اند، من آنان را مخاطب می­گیرم و می­خواهم بپرسم چرا و چگونه چنین تصمیمی گرفته­اند؟
پیش­دستی (پیش­داوری) کنم: علت اول می­تواند این باشد که آنان اساسن اعتقادی به پرداخت هزینه ندارند؛ اگر این باشد، آنان بهبود و دگرگونی اوضاع را امری احتمالی می­دانند که هزینه کردن در راه آن نه معقول است و نه، جز ضرر شخصی، حاصلی به بار می­آورد. خوش­بینانه­تر که نگاه کنم، علت دوم می­تواند این باشد که آنان ضرورت هزینه­پردازی را باور دارند اما هزینه­ی پرداختی را با حاصل دریافتی متوازن نیافته­اند؛ یعنی تشخیص عقلانی­شان خامش­نشینی و حفظ جایگاه خود، حتا شاید به جهت بهره­رسانی بیش­تر، است. دلیل سوم بی­میلی نسبت به هزینه کردن در راهی است مبهم، و مشکوک: شاهد مثال هم که بدبختانه تا بخواهی هست (فلان فعال محترم که دادش برای احقاق حق زنان به آسمان می­رود اما حاضر به امضای یک بیانیه­ی مشروع و ملایم هم نمی­شود، فلان خانم سردمدار پروپاگاندای فمینیستی که از قضا روز واقعه پیدای­اش نیست، آن دختر عاقل و بالغ که با تحقیر و تنفر می­گوید در این بچه­بازی­ها شرکت نمی­کند اما جلوتر از همه می­دود تا اگر آن دیگری تاج تفاخر بر سر گذاشته او هم کلاهی از این نمد بافته باشد، و آن خانم کوچولو که گویی برای تماشای یک کمدی - اکشن رفته و فیلم را با کلی لودگی برای بچه­ها گزارش می­کند اما ناگهان خودش بازی­گر نقش اول می­شود و به تمام آدم­بدها اعلان جنگ می­دهد! ...): انگار این­گونه مراسم­ فقط صحنه­ی نمایشی است تا زرنگ­ترها بیش­تر خودنمایی کنند و بورسی بگیرند و برای دفاع از حقوق زنان ایرانی بروند اروپا و ساده­ترها هم از دسته­بندی و باندبازی سرخورده شوند و ساده­ترهای بی­خبر از ماجرای پشت پرده هم قربانی! البته برآورد من تا به این حد بدبینانه نیست (می­شود خوش­بین­تر بود، همچنان که به­شخصه باور دارم افرادی با انگیزه­های شرافت­مندانه و اعمال نیک­خواهانه در همه­ی سطوح این ماجرا مشارکت دارند)، اما گیرم که بازی به همین بدی باشد: چاره چیست؟ هیچ، الا تجربه کردن و در کنار آن کوشش برای تصحیح و ترمیم تجربه­ها.
آن دسته که اصلن اعتقادی به هزینه کردن ندارند، آن­ها که این ماجرا برا­شان به­قدر یک اعلان وبلاگی هم نمی­ارزید و از یک اعلام حمایت لفظی هم دریغ کردند، آن­ها حساب­شان جدا است. روی سخن من با آن­ها است که در عین همرایی و همدلی، در جدال «انتخاب اخلاقی» و «تشخیص عقلانی»، هزینه کردن در این مسیر را معقول نیافته­اند: اوضاع افتضاح است و بازی بد، اما آیا تنها راه تعدیل این معادله، کاهش مخاطرات درگیری در این بازی، مشارکت مدنی برای بهبود کم­هزینه­تر، برای دگرگونی به هزینه­ی جمعی، برای سرشکن کردن هزینه­ها، نیست؟ – برد را محتمل­تر­ کردن، باخت را آسان­تر متحمل­ شدن: قاعده­ی بازی شاید عوض نشود، هزینه­ی بازی را که می­شود کاهش داد.
___________________________________
* امشب با خانم دکتر احمدنیا صحبت کردم: ایشان مرا متوجه سوء­تاویل خود کرده و تاکید کرد که، به­رغم استنباط من، «قاعده­ی بازی» ربطی به ماجرای تجمع زنان نداشته و ایشان در واقع پیش­تر واکنش­های مشروح خود را در قالب دو نوشته­ی دیگر آورده، علنن در «موضوع امروز: حقوق زنان» و ضمنن در «آموزش مردان همان­قدر که آموزش زنان» (نظرات نوشته در پای این دو پست و همچنین نظرات پست بعدی را هم ببینید). اما من آن دو نوشته­ی پیشین را نخوانده بودم و برداشت­ام از نوشته­ی سوم صرفن بر اساس بستر تاویلی احتمالی بود: از بابت پیش­داوری و شتاب­زدگی در استنباطی که داشته­ام، رسمن و قلبن، از ایشان عذر می­خواهم (سطر اول از بند اول و سطرهای اول و دوم از بند دوم را هم به همین جهت اصلاح کرده­ام): امیدوار ام پوزش­خواهی مرا پذیرا باشد.
با این حال، اکنون که آن سه نوشته را در کنار هم خوانده­ام باز هم بر مواضع خود پا می­فشارم: نوشته­ی سوم، «قاعده­ی بازی»، از دید من همچنان مصدق آن دو نکته­یی است که در بند اول مطرح کردم و دو نوشته­ی دیگر، «موضوع امروز: حقوق زنان» و همچنین «آموزش مردان همان­قدر که آموزش زنان»، را هم در زمره­ی واکنش­هایی می­یابم که در پاسخ به پرسش برگرفته از «قاعده­ی بازی» پیش کشیده­ام. پس به نظر می­رسد هنوز هم بحثی بین ما باشد. اما: انگیزه و اسباب این بحث را دوست و استادی پیش کشید که، افزون بر عذرخواهی به­خاطر بدفهمی، از این بابت باید از ایشان ممنون باشم.